عمده این است كه این نهضت توانست یك موفقیت بسیار بزرگ كسب كند و آن این است كه خودباختگی در مقابل غرب به معنای اعم (یعنی بلوك غرب و بلوك شرق) را از ملت ما می گیرد و به ملت ما می گوید تو خودت یك مكتب و یك فكر مستقل داری، تو خودت می توانی روی پای خودت بایستی، تو یك هویت و منش دیگری داری. از نظر علمای جامعه شناسی این مطلب ثابت شده كه همین طور كه یك فرد روح دارد یك جامعه هم روح دارد، هر جامعه ای كه دارای فرهنگی هست فرهنگ آن جامعه روح آن جامعه را واقعا تشكیل می دهد و اگر در نهضتی كسی بتواند روی آن روح جمعی انگشت بگذارد و آن روح را زنده كند تمام اندام جامعه را یكجا به حركت در می آورد. دو سه قرن بود- مخصوصا در این صدساله اخیر كه تلاقی غرب و شرق پیدا شده- كه مردم مشرق زمین، مردم دنیای اسلام، به طور كلی وقتی خودشان را در مقابل غربی ها می دیدند احساس حقارت و كوچكی می كردند. من در كتاب نهضتهای اسلامی نوشته ام سِر سید احمد خان هندی در ابتدا یكی از سران نهضت اسلامی در هند بود و مردم را علیه انگلیسها تحریك می كرد. یك كاری كه شاید نقشه خود انگلیسها بود این بود كه او را دعوت كردند- یا تحریك كردند، خلاصه وسایلش فراهم شد- یك سفر به اروپا رفت. وقتی كه آن تمدن اروپا مخصوصا آن وضع انگلستان در اوایل قرن بیستم و آن تمدن عظیم و گسترده را دید آنچنان خودش را باخت كه وقتی به هند برگشت تمام افكارش عوض شد، به مردم هند گفت كه ما راهی نداریم الّا این كه تحت قیمومت انگلستان برای همیشه باقی بمانیم، یعنی همان فكری كه تقی زاده ما پیدا كرده بود و گفت ایرانی اگر بخواهد به سعادت برسد باید از فرق سر تا ناخن پا فرنگی شود، جسما روحا ظاهرا باطنا باید فرنگی شود. بر عكسِ سید جمال. خصوصیت سید جمال این است كه با این كه در صدسال پیش بوده با آن تقدمی كه غرب در آن وقت داشت، وقتی كه به آنجا رفت، برعكس به این فكر افتاد كه باید ملت مشرق زمین را بیدار كرد و او را برانگیخت و به او شخصیت داد و غرب را در مقابل او تحقیر كرد. در مجله «عروة الوثقی» داستان مسجد مهمان كش را آورد و چه زیبا آورده است و چه داستان زیبایی است!