نهضتها و جنبشها اولا خود یك واقعیتی دارند؛ یعنی هر جنبشی خودش یك پدیده ی عینی اجتماعی است نه مجموع یك سلسله كارهای پراكنده، یك واحد واقعیت دار اجتماعی است. ثانیا بعضی چنین خیال می كنند كه نهضتهای اجتماعی دنیا شكلهایشان فرق می كند اما ماهیت و 42هدفهای آنها همیشه یك چیز بیشتر نیست.

شكل نهضتهاست كه یك نهضت سیاسی است، یك نهضت فرهنگی است (فلسفی، ادبی، علمی، صنعتی) و یك نهضت مذهبی است. خیال می كنند كه اینها به شكل نهضتها مربوط است و به ماهیت و محتوای آنها مربوط نیست. كما این كه در این صورت قهرا هدفهای اصیل هم در همه جا یكی است. صورت و ظاهر هدفها و مقصدها متفاوت است؛ یكی را آدم خیال می كند سیاسی است، یكی را خیال می كند فرهنگی است، یكی را خیال می كند نظامی است، یكی را خیال می كند ادبی است، یكی را خیال می كند اقتصادی است؛ ولی ماهیت همه یكی است. این البته نظریه ی بسیار نادرستی است و از نشناختن انسان و جامعه ی انسان ناشی می شود. یكی از تحقیرهای بزرگی كه به انسانیت شده است همین است كه خواسته اند برای تمام جامعه ها، برای تمام نهضتها و جنبشها ماهیت مادی قائل شوند و جنبه های معنوی یعنی جنبه های انسانی و انسانیت را یك امر غیر اصیل و روبنایی و فرعی و طفیلی و یك امری كه مقوّم واقعیت نهضتها نیست بدانند؛ یعنی در هر نهضتی، برداشتی اقتصادی از تاریخ و برداشتی تاریخی از اقتصاد و برداشتی تاریخی و اقتصادی از انسان بدون برداشتی انسانی از تاریخ و جامعه و اقتصاد؛ و تحقیری از این بالاتر بر انسان وارد نشده است. جنبشها مسلّما متفاوت است؛ بعضی ماهیت سیاسی دارد، بعضی ماهیت فرهنگی دارد، بعضی ماهیت علمی دارد، بعضی ماهیت مذهبی دارد. اینها با یكدیگر مختلف و متفاوت است.