شناخت انسان كامل از نظر اسلام دو راه دارد: یك راه این است كه ببینیم قرآن در درجه ی اول و سنت در درجه ی دوم، انسان كامل را- اگرچه در قرآن و سنت تعبیر «انسان كامل» نیست و تعبیر «مسلمان كامل» و «مؤمن كامل» است- چگونه توصیف كرده اند. ولی به هرحال معلوم است كه مسلمان كامل یعنی انسانی كه در اسلام به كمال رسیده است، و مؤمن كامل یعنی انسانی كه در پرتو ایمان به كمال رسیده است. باید ببینیم قرآن یا سنت، انسان كامل را با چه مشخصاتی بیان كرده اند و چه خطوطی برای سیمای انسان كامل كشیده اند. از قضا در این زمینه، چه در قرآن و چه در سنت بیانات زیادی آمده است.

راه دوم شناخت انسان كامل، استفاده از بیانها نیست كه ببینیم در قرآن و سنت چه آمده است، بلكه این است كه افرادی عینی را بشناسیم كه مطمئن هستیم آنها آنچنان كه اسلام و قرآن می خواهد ساخته شده اند و وجود عینی انسانهای كامل اسلامی هستند؛ چون انسان كامل اسلامی فقط یك انسان ایده آل و خیالی و ذهنی نیست كه هیچ وقت در خارج وجود پیدا نكرده باشد؛ انسان كامل، هم در حد اعلی و هم در درجات پایین تر، در خارج وجود پیدا كرده است.

خود پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله نمونه ی انسان كامل اسلام است. علی علیه السلام نمونه ی دیگری از انسان كامل اسلام است. شناخت علی، شناخت انسان كامل اسلام است اما نه شناخت شناسنامه ای علی. گاهی انسان، علی را شناسنامه ای می شناسد: نامش علی، پسر ابوطالب، ابوطالب پسر عبدالمطّلب، مادرش فاطمه دختر اسد بن عبدالعُزّی ، شوهر فاطمه، پدر حسن و حسین، در آن سال متولد شد، فلان سال از دنیا رفت، چنان جنگهایی كرد. اینها شناختهای شناسنامه ای است؛ یعنی اگربخواهیم برای علی علیه السلام یك شناسنامه صادر كنیم و به شناسنامه ی او آگاه باشیم، شناسنامه اش اینهاست. اما شناخت شناسنامه ای علی، شناخت علی نیست، شناخت انسان كامل نیست. شناخت علی یعنی شناخت شخصیت علی نه شخص علی. در هر حدی كه شخصیت جامع علی علیه السلام را بشناسیم، انسان كامل اسلام را شناخته ایم و در هر حدی كه انسان كامل را عملاً- نه اسماً و لفظاً- امام و پیشوای خود قرار دهیم، راه او را برویم، تابع و پیرو او باشیم و كوشش كنیم كه خود را بر طبق این نمونه بسازیم، [در همان حد] شیعه ی این انسان كامل هستیم، چون اَلشّیعَةُ مَنْ شایَعَ عَلِیّاً [1]شهید [اول ] در لمعه به مناسبتی این حرف را می گوید و دیگران هم این سخن را گفته اند: شیعه یعنی كسی كه علی را مشایعت كند. یعنی انسان با «لفظ» شیعه نمی شود، با «حرف» شیعه نمی شود، با «حب و علاقه ی فقط» شیعه نمی شود؛ پس با چه چیز شیعه می شود؟ با مشایعت. مشایعت یعنی همراهی. وقتی كسی می رود و شما پشت سر و همراه او می روید، این را «مشایعت» می گویند.

شیعه ی علی یعنی مشایعت كننده ی عملیِ علی.

پس دو راه شناخت انسان كامل و همچنین فایده ی بحث از آن را دانستیم.

بنابراین، مسئله ی انسان كامل یك بحث فلسفی و علمیِ [محض ] نیست كه [فقط] اثر علمی داشته باشد. اگر انسان كامل اسلام را از راه بیان قرآن [و سنت ] و از راه شناخت پرورده های كامل قرآن نشناسیم، نمی توانیم راهی را كه اسلام معین كرده برویم و یك مسلمان واقعی و درست باشیم و همچنین جامعه ی ما نمی تواند یك جامعه ی اسلامی باشد. پس ضرورت دارد انسان كامل و عالی و متعالی اسلام را بشناسیم

---