اصلاح دیگری كه اسلام به عمل آورد این بود كه عدالت را شرط كرد و اجازه نداد به هیچ وجه تبعیضی میان زنان یا میان فرزندان آنها صورت بگیرد. قرآن كریم در كمال صراحت فرمود: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً» [1]اگر بیم دارید كه عدالت نكنید (یعنی اگر به خود اطمینان ندارید كه با عدالت رفتار كنید) پس به یكی اكتفا كنید.

در دنیای قبل از اسلام اصل عدالت به هیچ وجه رعایت نمی شد، نه میان خود زنان و نه میان فرزندان آنها. در مقاله ی 27 از كریستین سن و دیگران نقل كردیم كه در ایران ساسانی رسم تعدد زوجات شایع بود و میان زنان و همچنین میان فرزندان آنها تبعیض قائل می شدند. یكی یا چند زن، زنان ممتاز (پادشاه زن) خوانده می شدند و از حقوق كامل برخوردار بودند. سایر زنان به عنوان «چاكرزن» و غیره خوانده می شدند و مزایای قانونی كمتری داشتند. فرزندان چاكر زن اگر از جنس ذكور بودند در خانه ی پدر به فرزندی پذیرفته می شدند و اگر دختر بودند به فرزندی قبول نمی شدند.

اسلام همه ی این رسوم و عادات را منسوخ كرد؛ اجازه نداد كه برای یك زن یا فرزندان او امتیازات قانونی كمتری قائل گردند.

ویل دورانت در جلد اول تاریخ تمدن ضمن بحث از تعدد زوجات می گوید:

«به تدریج كه ثروت نزد یك فرد به مقدار زیاد جمع می شد و از آن نگرانی پیدا می كرد كه چون ثروتش به قسمتهای زیادی منقسم شود سهم هر یك از فرزندان كم خواهد شد، این فرد به فكر می افتاد كه میان زن اصلی و سوگلی و همخوابه های خود فرق بگذارد تا میراث تنها نصیب فرزندان زن اصلی شود. » این جمله می رساند كه تبعیض میان زنان و فرزندان آنها در دنیای قدیم امر رایجی بوده است. ولی عجیب این است كه ویل دورانت بعد به سخنان خود چنین ادامه می دهد:

«تا نسل معاصر تقریباً زناشویی در قاره ی آسیا بدین ترتیب بوده است. كم كم زن اصلی مقام زن منحصر به فرد را پیدا كرد و زنان دیگر یا محبوبه های سرّی مرد شدند و یا اصلاً از میان رفتند. » .

ویل دورانت توجه نكرده یا نخواسته توجه كند كه چهارده قرن است كه در آسیا در پرتو دین مقدس اسلام رسم تبعیض میان فرزندان منسوخ شده است. یك زن اصلی و چند محبوبه ی سرّی داشتن جزء رسوم اروپایی است نه آسیایی. این رسم اخیراً از اروپا به آسیا سرایت كرده است.

به هر حال اصلاح دومی كه اسلام در تعدد زوجات انجام داد این بود كه تبعیض را چه در میان زنان و چه در میان فرزندان ملغی ساخت.

از نظر اسلام «سوگلی» بازی به هر صورت و به هر شكل جایز نیست. علمای اسلام تقریباً وحدت نظر دارند كه تبعیض میان زنان تحت هیچ عنوانی جایز نیست.

فقط بعضی از نحله های فقهی اسلامی حق زن را طوری توجیه كرده اند كه با تبعیض سازگار است. به نظر من نباید تردید كرد كه این نظر درست نیست و بر خلاف مفهوم آیه ی كریمه ی قرآن است. رسول اكرم صلی الله علیه و آله جمله ای در این باره فرموده است كه شیعه و سنی بالاتفاق آن را نقل و روایت كرده اند. فرمود:

«هركس دو زن داشته باشد و در میان آنها به عدالت رفتار نكند (به یكی از آنها بیشتر از دیگری اظهار تمایل كند) ، در روز قیامت محشور خواهد شد در حالی كه یك طرف بدن خود را به زمین می كشد تا سرانجام داخل آتش شود. » .

عدالت عالیترین فضیلت انسانی است. شرط عدالت یعنی شرط واجد بودن عالیترین نیروی اخلاقی. با توجه به اینكه معمولاً احساسات مرد نسبت به همه ی زنها یكسان و در یك درجه نیست، رعایت عدالت و پرهیز از تبعیض میان زنان یكی ازمشكلترین وظایف به شمار می رود.

همه می دانیم كه رسول اكرم صلی الله علیه و آله در ده سال آخر عمر خود یعنی در دوره ی مدینه- كه دوره ی جنگهای اسلامی بود و زنان بی سرپرست در میان مسلمین زیاد بودند- زنان متعدد اختیار كرد. اكثریت زنان پیغمبر بیوه و بزرگسال بودند و غالباً از شوهران سابق خود فرزندانی داشتند. تنها دوشیزه ای كه پیغمبر اكرم با او ازدواج كرد عایشه بود. عایشه به همین جهت همیشه تفاخر می كرد و می گفت: من تنها زنی هستم كه جز پیغمبر شوهر دیگری او را لمس نكرده است.

رسول اكرم منتهای عدالت را در باره ی همه ی آنها رعایت می كرد و هیچ گونه تبعیضی میان آنها قائل نمی شد. عروة بن زبیر خواهرزاده ی عایشه است؛ در باره ی طرز رفتار پیغمبر اكرم با زنان خود، از خاله ی خویش عایشه سؤالاتی كرده است. عایشه گفت: رسم پیغمبر این بود كه هیچ یك از ما را بر دیگری ترجیح نمی داد. با همه به عدالت و تساوی كامل رفتار می كرد. كمتر روزی اتفاق می افتاد كه به همه ی زنان خود سر نزند و احوالپرسی و تفقد نكند. ولی نوبت هركس بود، نسبت به دیگران به احوالپرسی قناعت می كرد و شب را در خانه ی آن كس بسر می برد كه نوبت او بود. اگر احیاناً در وقتی كه نوبت زنی بود می خواست نزد زن دیگر برود، رسماً می آمد و اجازه می گرفت. اگر اجازه داده می شد می رفت و اگر اجازه داده نمی شد نمی رفت.

من شخصاً این طور بودم كه هر وقت از من اجازه می خواست نمی دادم.

رسول اكرم حتی در بیماریی كه منجر به فوت ایشان شد كه توانایی حركت نداشت، عدالت را در كمال دقت اجرا كرد. برای اینكه عدالت و نوبت را رعایت كرده باشد، هر روز بسترش را از اتاقی به اتاق دیگر منتقل می كردند. تا آنكه یك روز همه را جمع كرد و اجازه خواست در یك اتاق بماند و همه اجازه دادند در خانه ی عایشه بماند.

علی بن ابیطالب علیه السلام در اوقاتی كه دو زن داشت، حتی اگر می خواست وضو بسازد، در خانه ی زنی كه نوبتش نبود وضو نمی خواست.

اسلام برای شرط عدالت آن اندازه اهمیت قائل است كه حتی اجازه نمی دهد مرد و زن دوم در حین عقد توافق كنند كه زن دوم در شرایط نامساوی با زن اول زندگی كند؛ یعنی از نظر اسلام رعایت عدالت تكلیفی است كه مرد نمی تواند با قرار قبلی با زن، خود را از زیر بار مسؤولیت آن خارج كند. مرد و زن هیچ كدام حق ندارند چنینشرطی در متن عقد بنمایند. زن دوم كاری كه می تواند بكند فقط این است كه عملاً از حقوق خود صرف نظر كند اما نمی تواند شرط كند كه حقوقی مساوی با زن اول نداشته باشد، همچنانكه زن اول نیز می تواند عملاً با میل و رضای خود از حقوق خود صرف نظر كند اما نمی تواند كاری كند كه قانوناً حقی نداشته باشد. از امام باقر علیه السلام سؤال شد: آیا مرد می تواند با زن خود شرط كند كه فقط روزها هر وقت بخواهد به او سر بزند یا ماهی یك بار یا هفته ای یك بار نزد او برود، یا شرط كند كه نفقه به طور كامل و مساوی با زن دیگر به او ندهد و خود آن زن هم از اول این شرطها را بپذیرد؟ امام فرمود:

«خیر، چنین شرطهایی صحیح نیست. هر زنی به موجب عقد ازدواج خواه ناخواه حقوق كامل یك زن را پیدا می كند. چیزی كه هست، پس از وقوع ازدواج هر زنی می تواند عملاً برای جلب رضایت شوهر كه او را رها نكند یا به علت دیگری، همه یا قسمتی از حقوق خود را ببخشد. » .

تعدد زوجات با این شرط اخلاقی اكید و شدید به جای آنكه وسیله ای برای هوسرانی مرد واقع گردد، شكل و قیافه ی انجام وظیفه به خود می گیرد. هوسرانی و شهوت پرستی جز با آزادی كامل و دنبال هوای دل رفتن سازگار نیست. هوسرانی آنگاه صورت عمل به خود می گیرد كه آدمی خود را در اختیار دل قرار دهد و دل را در اختیار خواهشها و میلها. دل و خواهشهای دل منطق و حساب برنمی دارد. آنجا كه پای انضباط و عدالت و انجام وظیفه به میان می آید، هوسرانی و هواپرستی باید رخت بربندد. از این رو به هیچ وجه تعدد زوجات را در شرایط اسلامی نمی توان وسیله ای برای هوسرانی شناخت.

كسانی كه تعدد زوجات را وسیله ی هوسرانی قرار داده اند، قانون اسلامی را بهانه برای یك عمل ناروا قرار داده اند. اجتماع حق دارد آنها را مؤاخذه و مجازات [كند] و این بهانه را از دست آنها بگیرد.

---