اقبال پاكستانی می گوید: «اجتهاد قوه ی محركه ی اسلام است» . این سخن سخندرستی است اما عمده خاصیت «اجتهادپذیری» اسلام است. اگر چیز دیگری به جای اسلام بگذاریم می بینیم كار اجتهاد چقدر دشوار است بلكه راه آن بسته است. عمده این است كه در ساختمان این دین عجیب آسمانی چه رمزهایی به كار رفته است كه این گونه به آن خاصیت هماهنگی با پیشرفت تمدن داده است.

بوعلی در شفا نیز ضرورت «اجتهاد» را روی همین اصل بیان می كند و می گوید:

چون اوضاع زمان متغیر است و پیوسته مسائل جدیدی پیش می آید، از طرف دیگر اصول كلی اسلامی ثابت و لایتغیر است، ضرورت دارد در همه ی عصرها و زمانها افرادی باشند كه با معرفت و خبرویّت كامل در مسائل اسلامی و با توجه به مسائل نوی كه در هر عصر پدید می آیند پاسخگوی احتیاجات مسلمین بوده باشند.

در متمم قانون اساسی ایران نیز چنین پیش بینی شده است كه در هر عصری هیأتی از مجتهدین كه كمتر از پنج نفر نباشند و «مطلع از مقتضیات زمان» هم باشند، بر قوانین مصوبه نظارت نمایند. منظور نویسندگان این ماده این بوده است كه همواره افرادی كه نه «جامد» باشند و نه «جاهل» ، نه مخالف با پیشرفتهای زمان باشند و نه تابع و مقلّد دیگران، بر قوانین مملكتی نظارت نمایند.

نكته ای كه لازم است تذكر دهم این است كه «اجتهاد» به مفهوم واقعی كلمه، یعنی تخصص و كارشناسی فنی در مسائل اسلامی، چیزی نیست كه هر «از مكتب گریخته ای» به بهانه ی اینكه چند صباحی در یكی از حوزه های علمیه بسر برده است بتواند ادعا كند.

قطعاً برای تخصص در مسائل اسلامی و صلاحیت اظهار نظر، یك عمر اگر كم نباشد زیاد نیست، آنهم به شرط اینكه شخص از ذوق و استعداد نیرومندی برخوردار و توفیقات الهی شامل حالش بوده باشد.

گذشته از تخصص و اجتهاد، افرادی می توانند مرجع رأی و نظر شناخته شوند كه از حداكثر تقوا و خداشناسی و خداترسی بهره مند بوده باشند. تاریخ اسلام افرادی را نشان می دهد كه با همه ی صلاحیت علمی و اخلاقی هنگامی كه می خواسته اند اظهار نظری بكنند مانند بید بر خود می لرزیده اند.

بار دیگر از خوانندگان محترم معذرت می خواهم كه دامنه ی سخن در این بحث به این مطالب كشید.