اینجانب در مقدمه ی كتاب انسان و سرنوشت كه مسأله ی عظمت و انحطاط مسلمین را بررسی كرده ام، تحقیق در علل انحطاط مسلمین را در سه بخش قابل بررسی دانسته ام:

بخش اسلام، بخش مسلمین، بخش عوامل بیگانه.

در آن مقدمه، یكی از موضوعات بیست وهفتگانه ای كه بررسی و تحقیق در آنها را لازم شمرده ام همین موضوع است و وعده داده ام كه رساله ای تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» در این زمینه منتشر كنم و البته یادداشتهای زیادی قبلاً برای آن تهیه كرده ام.

در این سلسله مقالات نمی توان تمام مطالبی كه باید به صورت یك رساله درآید گنجانید، ولی تا آنجا كه اجمالاً ذهن خوانندگان محترم این مقالات را درباره ی این موضوع روشن كنم توضیح خواهم داد.

موضوع «مذهب و پیشرفت» از موضوعاتی است كه بیشتر و پیشتر از آن كه برای ما مسلمانان مطرح باشد، برای پیروان سایر مذاهب مطرح بوده است. بسیاری از روشنفكران جهان فقط از آن جهت مذهب را ترك كرده اند كه فكر می كرده اند میان مذهب و تجدد زندگی ناسازگاری است؛ فكر می كرده اند لازمه ی دینداری توقف وسكون و مبارزه با تحرك و تحول است، و به عبارت دیگر خاصیت مذهب را ثبات و یكنواختی و حفظ شكلها و صورتهای موجود می دانسته اند.

نهرو نخست وزیر فقید هند عقاید ضد مذهبی داشته است و به هیچ دین و مذهبی معتقد نبوده است. از گفته های وی چنین برمی آید كه چیزی كه وی را از مذهب متنفر كرده است جنبه ی «دگم» و یكنواختی مذهب است.

نهرو در اواخر عمر در وجود خودش و در جهان یك خلأ احساس می كند و معتقد می شود این خلأ را جز نیروی معنوی نمی تواند پر كند. در عین حال از نزدیك شدن به مذهب به خاطر همان حالت جمود و یكنواختی كه فكر می كند در هر مذهبی هست وحشت می كند.

یك روزنامه نگار هندی به نام كارانجیا در اواخر عمر نهرو با وی مصاحبه ای به عمل آورده است (به فارسی چاپ شده است) و ظاهراً آخرین اظهار نظری است كه نهرو در باره ی مسائل كلی جهانی كرده است.

كارانجیا آنجا كه راجع به گاندی با وی مذاكره می كند می گوید: بعضی از روشنفكران و عناصر مترقی عقیده دارند كه گاندی جی با راه حل های احساساتی و روشهای معنوی و روحانی خود اعتقادات ابتدایی شما را به سوسیالیسم علمی متزلزل و ضعیف ساخت.

نهرو ضمن جوابی كه می دهد می گوید: استفاده از روشهای معنوی و روحانی نیز لازم و خوب است. من همیشه در این مورد با گاندی جی هم عقیده بودم و چه بسا كه امروز استفاده از این وسایل را لازمتر می شمارم، زیرا امروز در برابر خلأ معنوی تمدن جدیدی كه رواج می پذیرد بیش از دیروز باید پاسخهای معنوی و روحانی بیابیم.

كارانجیا سپس راجع به ماركسیسم از وی سؤالاتی می كند و نهرو برخی نارساییهای ماركسیسم را گوشزد می كند و دوباره همان راه حل های روحی را طرح می كند. در این وقت كارانجیا به وی می گوید:

آقای نهرو! آیا اظهارات شما كه اكنون از مفاهیم راه حل های اخلاقی و روحی سخن می گویید، میان جناب عالی با جواهر لعل دیروز (یعنی خود نهرو در زمان جوانی) تفاوتی به وجود نمی آورد؟ آنچه شما می گویید این تصور را ایجاد می كند كه آقای نهرو در شامگاه عمرش در جستجوی خداوند برآمده است.

نهرو می گوید: آری، من تغییر یافته ام. تأكید من بر روی موازین و راه حل هایاخلاقی و روحی بدون توجه و نادانسته نیست. . . سپس خود وی می گوید: اكنون این مسأله پیش می آید كه چگونه می توان اخلاق و روحیات را به سطح عالیتری بالا برد؟ و این طور جواب می دهد: بدیهی است برای این منظور مذهب وجود دارد، اما متأسفانه مذهب به شكلی كوته نظرانه و به صورت پیروی از دستورهای خشك و قالبی و انجام بعضی تشریفات معین پایین آمده است. شكل ظاهری و صدف خارجی آن باقی مانده است در حالی كه روح و مفهوم واقعی آن از میان رفته است.