ذات اقدس احدیّت نور مطلق است؛ نوری است كه ظلمت مقابل ندارد. اوست نور همه ی جهان، نور آسمان و زمین(اَللّهُ نُورُ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ) [1]. از هر ظاهری ظاهرتر است و از هر نزدیكی به ما نزدیكتر. ظهور همه چیز به ذات اوست، ظاهر مطلق و بالذّات اوست(و بنور وجهك الّذی أضاء له كلّ شی ء) [2]، روشنی هر چیزی در پرتو نور ذات اوست. ولی نوری است كه ثابت است، غروب و افول ندارد؛ نوری است كه همه جا را پر كرده، حجاب و مانعی ندارد، به همه چیز محیط است، نقطه ی مقابلی ندارد، ضدّ و ندّی ندارد.

چون افول و غروب ندارد، زوال و فنا ندارد و ظلمتی در برابرش نیست، بشر ضعیف الادراك كه هر چیزی را با مقایسه ی نقطه ی مقابل و نقطه ی مخالف باید بفهمد و دستگاه گیرنده ی فهم و ادراك او طوری ساخته شده كه به هر چیزی با كمك نقطه ی مقابل آن چیز توجّه و التفات پیدا می كند، از التفات و توجّه به ذات حق غافل است.

نكته ی غریبی است! ذات حق چون هیچ وقت پنهان نیست، از نظرها پنهان است.

اگر گاهی پنهان بود و گاهی آشكار، از نظرها پنهان نبود. چون غروب و افول و زوال و تغییر و حركت ندارد، مورد غفلت بشر است.

3 این است معنی سخن حكما كه می گویند: ذات حق از كثرت ظهور و شدّت ظهور در خفاست:

از همان جهت كه ظاهر و آشكار است باطن و پنهان است؛ جهت ظهور در او عین [جهت ] بطون است.

چقدر خوب و عالی و لطیف بیان كرده علی (ع) : «و كلّ ظاهر غیره غیر باطن و كلّ باطن غیره غیر ظاهر» [4]یعنی هر ظاهری غیر خدا دیگر باطن نیست، و هر باطنی غیر خدا دیگر ظاهر نیست؛ امّا خدا در عین وحدت و بساطت، هم باطن است و هم ظاهر. نه اینكه قسمتی از او ظاهر است و قسمتی باطن، بلكه از همان حیثیّت كه ظاهر است عیناً باطن است و از همان حیثیّت كه باطن است، ظاهر است.

منبع و سرچشمه ی این حقیقت خود قرآن كریم است كه می فرماید:

و باز قرآن می فرماید:

رسول اكرم (ص) فرمود:

در حدیث است كه جاثلیقی (عالمی از علمای مسیحی) به امیر المؤمنین علی (ع) گفت: «أخبرنی عن وجه الرّبّ» یعنی به من بگو «چهره ی حق» كه قرآن می گوید به هر طرف رو كنید رو به خدایید و روی خدا با شماست، یعنی چه؟ روی خداوند كدام طرف است؟ «فدعا علیّ بنار و حطب فأضرمه» علی (ع) دستور داد هیزم و آتش آوردند؛ هیزم را آتش زد، مشتعل شد، فضا را روشن كرد. «فلمّا اشتعلت قال: أین وجه هذه النّار یا نصرانیّ؟ » پرسید: چهره ی این آتش كدام طرف است؟ گفت: همه طرف و همه جا چهره است. فرمود: «هذه النّار مدبّرة مصنوعة لا یعرف وجهها» این آتش با این كیفیّت كه دیدی مصنوعی و مخلوقی است از مخلوقات خدا و همه طرف روی اوست، تو می خواهی خداوند جهت معیّن داشته باشد. «و خالقها لا یشبهها» و البتّه خداوند شبیه مخلوقات خود نیست، او منزّه است از شبیه و مثل و نظیر، و مقدّس است از تشبیه. «و للّه المشرق و المغرب فأینما تولّوا فثمّ وجه اللّه» مشرق و مغرب از آن خداست. به هركجا كه رو كنی به سوی خداست. «لا یخفی علیه خافیة [8]» هیچ چیز بر او پوشیده نیست.

مشرق و مغرب جهان ملك خداست، ظهور فعل اوست. او به همه چیز احاطه دارد. هیچ چیز از او خالی نیست. به هر طرف رو كنید به خدا رو آورده اید.

---