از ابوریحان اثر فلسفی قابل توجهی که بدان وسیله بتوان به مقام فلسفی اش پی برد باقی نمانده است. ابوریحان خود فهرست تألیفاتش را داده است، در آنها اثر فلسفی قابل توجهی دیده نمیشود و آنچه هم بوده نایاب است و از دست رفته است. به علاوه ظاهراً ابوریحان بر خلاف بوعلی حوزه ای نداشته و شاگردانی تربیت نکرده است تا از راه شاگردان بتوان اطلاعاتی در این زمینه کسب کرد. آنچه از ابوریحان در زمینه های فلسفی باقی مانده، اشاراتی است که در ضمن کتبش، مانند الاثارالباقیه و تحقیق ما للهند به مسائل فلسفی و آراء فلاسفه کرده است و دیگر، سؤالاتی است که از بوعلی درباره برخی مسائل کرده و پاسخ آنها را خواسته است.

نداشتن هیچ اثر فلسفی سبب شده که برخی اساساً او را فیلسوف ندانند و دخالت او را در مسائل فلسفی بیجا و ناروا تلقی کنند. شهر زوری در کنزالحکمه و بیهقی در تتمه صوان الحکمه صریحاً می گویند: «او در مسائل فلسفی وارد نبوده و نمی بایست در این مسائل دخالت می کرد.» ولی در عصر ما گروهی به نقطه مقابل فکر میکنند. اینها ابوریحان را فیلسوفی میدانند که از معاصران خود پیشرفته تر بوده است؛ زیرا دیگران پابند فلسفه ارسطویی بوده اند اما فلسفه ارسطویی ابوریحان را قانع نمی کرده است و به همین دلیل در مقام ایراد و اعتراض بر ارسطو که احدی جرأت و شهامت آن را نداشته است برآمده است.

عجیب این است که در پاره ای کتب که اخیراً منتشر شده است و ابوریحان را فیلسوفی پیشرفته تر از معاصرانش قلمداد می کنند، آنجا که سؤالات را که یگانه سند پیشرفته تر بودن اوست نقل می کنند، نفهمیده اند که محتوای سؤالات ابوریحان چیست و ابوریحان چه می خواسته است بگوید؟ گاهی میبینیم که همین گونه افراد در روزنامه مقالاتی می نویسند و به مقایسه میان ابوریحان و بوعلی و ماهیت تمدن اسلامی می پردازند!!

اینکه ابوریحان در فلسفه مقام والایی نداشته باشد به هیچ وجه از قدر و ارزش ابوریحان نمی کاهد. ارزش ابوریحان که جهان به اعجاب به او مینگرد به جهت اندیشه های فلسفی او نیست، برای یک سلسله تحقیقات و ابتکارات است که امروز آنها را «علم» مینامند نه «فلسفه»، و روز به روز هم قدر و ارزش ابوریحان بیشتر شناخته میشود. ضرورتی ندارد که ما برای اینکه ارزش ابوریحان را بالا بریم، برای او در رشته ای که کار زیادی نکرده و علاقه ای در زندگی به آن نشان نداده است مقامی از پیش خود بتراشیم. همه چیز را همگان دانند.

به نظر ما (شهید مطهری) اینکه ابوریحان سؤالات فلسفی خود را با بوعلی که بیش از ده سال از او کوچکتر بوده است و به قول خود ابوریحان در آن وقت «جوان فاضلی» بوده، طرح کرده است، دلیل بر این است که ابوریحان از نظر فلسفی ادعایی نداشته است .ابوریحان به تمام معنی پژوهشگر بوده است. در شرح حالش میخوانیم که اگر با فقیهی مواجه میشد مسأله فقهی با او طرح میکرد و اگر با صاحب فن دیگری مواجه میشد کوشش میکرد از معلومات او استفاده کند.

جهت اطلاع از نظرات استاد مطهری می توانید به موضوع مشاهیر علم و ادب در کلام شهید مطهری در انجمن علمی فرهنگی شهید مطهری و عنوان مقام فلسفی ابوریحان در کتاب مقالات فلسفی شهید مطهری در کتابخانه سایت شهید مطهری مراجعه کنید

تبیان،