قیاس مجموعه ‏ای فراهم آمده از چند قضیه است که به صورت یک واحد در آمده و به نحوی است که لازمه قبول آنها قبول یک قضیه دیگر است. [i]

مثال: هر انسان حیوان است(قضیه اول)؛ هر حیوان جسم است (قضیه دوم)؛ پس هر انسان جسم است.(نتیجه)

‏قیاس در یک تقسیم اساسی، به دو قسم: اقترانی و استثنائی، منقسم می‏گردد.

هر قیاسی مشتمل بر حداقل دو قضیه است؛ یعنی از یک قضیه قیاس تشکیل نمی‏شود. به عبارت دیگر، یک قضیه هیچ گاه مولّد نیست؛ دو قضیه آن گاه قیاس تشکیل می‏دهند و مولّد می‏گردند که با نتیجه مورد نظر بی گانه نباشند. [2]

اقترانی منسوب به اقتران است. می‏گویند قیاس اقترانی، و مقصود از آن، قیاسی است که «نتیجه یا نقیض نتیجه در آن، بالفعل موجود نباشد، بلکه به نحو بالقوه موجود باشد. [3]

به عبارت واضح تر: نتیجه، گاهی به صورت پراکنده در مقدمتین موجود است؛ یعنی هر جزء (موضوع و یا محمول در حملیه، و مقدّم یا تالی در شرطیه) در یک مقدمه قرار گرفته است، و گاهی یک جا در مقدمتین قرار گرفته است. اگر به صورت پراکنده در مقدمتین قرار گیرد «قیاس اقترانی» نامیده می ‏شود:

آهن فلز است (صغری)؛ هر فلزی در حرارت منبسط می‏ شود (کبری)؛ پس آهن در حرارت منبسط می ‏شود (نتیجه). [4]

ولی اگر قیاس به نحوی باشد که «نتیجه» یک جا در مقدمتین قرار گیرد - با این تفاوت که با کلمه‏ای از قبیل: «اگر»، «هر زمان» و یا «لکن» یا «امّا» توأم است- چنین قیاسی را «قیاس استثنائی» گویند. مثلًا ممکن است چنین بگوییم: اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط می‏شود؛ آهن فلز است؛ پس در حرارت منبسط می ‏گردد.

[i] - مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 5، ص 85، صدرا، تهران.

[2] - مجموعه آثار ، ج 5، ص 89.

[3] - صلیبا، جمیل؛ صانعی دره بیدی، منوچهر، فرهنگ نامه فلسفی، انتشارات حکمت.

[4] - مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 5، ص 89.