اگر مراد از این جمله که « ادیان واقعاً منتاقض نیستند» این باشد که تنها یک دین داریم و همه ادیان آسمانی به نوعی مراحل تکامل همان دین واحد هستند و لذا تناقضی بین آنها وجود ندارد، سخنی کاملاً صحیح است. چنانکه در سراسر قرآن همه انبیاء بشر را به یک دین دعوت کرده اند. در سوره شوری، آیه 13 چنین آمده است: « خداوند برای شما دینی قرار داد، که قبلاً به نوح توصیه شده بود و اکنون بر تو وحی کردیم و به ابراهیم و موسی و عیسی نیز توصیه کرده ایم». و قرآن نیز هرگز کلمه دین را به صورت جمع ( ادیان) نیاورده است. ولی گویا جمله فوق ناظر بر پلورالیسم می باشد که پیش فرض خود را تکثر ادیان و تنوع حق قرار می دهند. جان هیک، متکلّم مسیحی معاصر که از طرفداران این نظریه است چنین می گوید: « ادیان مختلف، جریانهای متفاوت تجربه دینی هستند که هر یک در مقطع متفاوتی در تاریخ بشر آغاز گردیده و هر یک، خودآگاهی عقلی خود را در درون یک فضای فرهنگی متفاوت بازیافته است.» [1]

هیک برای توضیح دیدگاه خود از داستان معروف مردان کور و فیل که آن را از جلال الدین رومی اقتباس کرده، استفاده می کند. او می گوید برای گروهی از مردان کور که هرگز با فیل مواجه نشده بودند، فیلی آوردند. یکی از ایشان پای فیل را لمس کرد و گفت که فیل، یک ستون بزرگ و زنده است. دیگری خرطوم حیوان را لمس کرد و گفت که فیل، ماری عظیم الجثه است. سومی عاج فیل را لمس کرد و گفت که فیل شبیه تیغه گاو آهن است. به گمان هیک وضعیت ما شبیه آن نابینایان است. ادراک و توصیف هر یک از ما از واقعیت نهایی و حقیقت غایی، شکل ادیان گوناگون را به خود گرفته اند و هیچ یک از آن ها با واقعیت، آن گونه که هست، مطابقت ندارد.

در پاسخ به این تمثیل لازم است متذکر شویم که عارف رومی آن مثال را به کار برده است، تا توضیح دهد که توانایی های انسان برای شناخت خداوند تا چه اندازه محدود است و انسان باید برای شناخت خداوند از نور الهی و معنوی استفاده کند و دست رسی به آن از طریق شیوه های معمول فهم و درک ممکن نیست. [2] نتیجه ای که مولوی از این داستان گرفته، محدودیت درک حسی است و این که نمی توان با تکیه بر حس، حقایق عینی را شناخت و اگر در آن تاریک خانه، هریک از افراد شمعی در دست داشتند، می توانستند به خطای خود آگاه شوند. پس مشکل در موضوع معرفت نیست، بلکه در ابزار شناخت است. علاوه بر این منتقدان، عموماً ناخشنودی خود را نسبت به « توصیف ناپذیری واقعیت نهایی در نظریه هیک» اظهار داشته اند، با این توضیح که اگر ما نمی توانیم چیزی درباره خداوند و آن امر نهایی بگوییم، لازم است که اعتقادات دینی ما شباهت بیشتری با « کفر» داشته باشد. [3]

امّا این که «زبان و شکل ادیان با هم متفاوت است» این تعددِ شکل و زبان ناظر بر مراتب فروفرستادن ادیان است و نه از این جهت که هر دینی بخشی از حقیقت کلی را اخذ کرده است. استاد مطهری بعد از این که دین را یکی معرفی می کند در مورد تفاوت شرایع آسمانی سه دلیل ارائه می کند:

1ـ مقتضیات زمان، خصوصیات محیط و تکامل بشر:اصول مکتب انبیاء که دین نامیده می شود یکی بوده است. تفاوت شرایع آسمانی در یک سلسله مسایل فرعی و شاخه ای بوده که بر حسب مقتضیات زمان، خصوصیات محیط و ویژگی های مردمی که دعوت شده اند متفاوت می شده و پیامبران به موازات تکامل بشر، در سطح تعلیمات آنها، پیام خدا را به آنها القاء می کرده اند. [4]

2ـ تحریف کتب مقدس:«... یکی از علل تجدید رسالت و ظهور پیامبران جدید تحریف و تبدیل هایی است که در تعلیمات و کتب مقدس پیامبران رخ می داده است. به همین جهت آن کتابها و تعلیمات ، صلاحیت خود را برای هدایت مردم از دست داده اند. ظهور پیامبران تنها معلول تغییر و تکامل شرایط زندگی و نیازمندی بشر به رهنمای نوین نیست، بلکه بیشتر معلول نابودیها و تحریف و تبدیل های کتب بوده است.» [5]

3ـ تفاوت در شکل و اجرا:«... تفاوت تعلیمات انبیاء با یکدیگر، از نوع تفاوت تعلیمات کلاسهای عالی تر با کلاسهای دانی تر، یا از نوع تفاوت اجرایی یک اصل در شرایط و اوضاع گوناگون بوده است.» [6] امّا اگر این تفاوت در زبان و شکل از این جهت باشد، که در واقع هر دینی بخشی از حقیقت کلی را اخذ می کند، با وجود تناقضهای موجود بین اصول ادیانِ موجود، چگونه می توان این امر را صحیح دانست و به عبارتی، به چه دلیل حقیقت ادیان موجود را واحد می دانید، در حالیکه اختلاف بر سر توحید و تثلیث، تنزیه و تشبیه، تناسخ و معاد، تجرد و تجسّم، و نظایر آن از قبیل اختلافات لفظی و ظاهری نیست چنانکه اختلافات حقیقی دیگری نیز میان ادیان وجود دارد مانند این که هدف غایی حیات، در مسیحیت و (سایر ادیان ابراهیمی) سعادت اخروی است [7] و در آئین بودا هدف، رسیدن به نیرواناست. امّا منشأ این تفکر که « تفاوتهای ظاهری ادیان بیانگر تعدد جهات حقیقت واحدی هستند» برگرفته از چند لایه بودن حقیقت و تو در تو بودن آن است که قائلین به پلورالیسم دینی مطرح نموده اند. براساس این رویکرد در عالَمِ دین داری و رستگاری، تنها یک راه راست وجود ندارد، بلکه «راههای راست» بسیاری موجود است و راهی که پیامبران الهی، مردم را به آن دعوت کرده اند، تنها یکی از این راهها بوده است.

پلورالیسم دینی با تفسیر یاد شده در صدد یافتن راه حل تعارض میان پیروان ادیان است. بدین صورت که چون درک و فهم همگان از حقیقت مطلق محدود است و هیچ یک از آنها با واقعیت، آن گونه که هست مطابقت ندارند، پس نباید هیچ کس درک خود را حق و درک دیگری را باطل داند! در پاسخ باید گفت که مطابقت نداشتن هیچ یک از معرفتها و درکها با حقیقت مطلق، آن گونه که هست، دلیل بر حقانیت یا بطلان همه آنها نیست، زیرا حقیقت مطلق امری بسیط و دارای کمالات غیر متناهی و منزه از هرگونه نقص و نیاز است. بنابراین هر تصویر و تعریفی از حقیقت مطلق، که تشبیه آلود و ملازم با نقص و نیاز باشد، باطل و هر تصویر و تعریفی از آن که منزّه از نقص و نیاز باشد، حق خواهد بود. [8] و اگر هیچ درکی با واقعیت آن گونه که هست مطابقت نداشته باشد، پس لاجرم ما گرفتار شکاکیت و حیرت می شویم و لذا نسبت به اصل واقعیت غایی و حقیقت واحد نیز نمی توانیم علم پیدا کنیم.