نکته اول: مطالعه درباره هر شخصیت تاریخی، حداقل از دو راه ممکن است: یکی بررسی گزارش های تاریخی درباره او و دیگری بررسی آثار بازمانده از او. شناخت شخصیت حافظ نیز از همین راه میسر است. گزارش هایی که درباره زندگی حافظ در اختیار ماست، به گونه ای نیست که بتوان تصور دقیقی از تمام جزئیات زندگی او حاصل کرد. البته گزارشاتی وجود دارد که از او شخصیتی علمی معرفی می کند که اتفاقاً به عنوان شاعر چندان معروف نبوده و بلکه اطرافیان و مردم ایشان را به عنوان یکی از علما می شناختند [1]. بنابر این مهم ترین و بلکه تنها منبع مطالعه درباره حافظ دیوان اوست.

نکته دوم: درباره حافظ اختلاف نظر فراوانی وجود دارد، از عارف محض تا هنرمند صرف، از انسانی کاملاً عادی، تا انسان کامل، انسانی با دوره های زندگی مختلف، و ...، همه نظریات گوناگونی هستند که درباره این شخصیت ابراز شده است [2].

نکته سوم: زبان شعر، زبان صراحت و استدلال و حتی گزارش تاریخی نیست. به خصوص اگر شعر در قالب غزل سروده شده باشد. بنابراین بسیار طبیعی است که درباره حافظ، اختلاف نظر فراوانی وجود داشته باشد. چرا که بسیاری از افرادی که به مطالعه دیوان حافظ و تفسیر آن پرداخته اند، تحت تأثیر پیش فرض های ذهنی خود بوده اند. ضمن اینکه شخصیت خود تفسیر کننده نیز، تأثیر فراوانی در تفسیری که از شعر ارائه داده باقی گذاشته است. بنابراین به تعبیر استاد شهید مطهری، عده ای بعد از قرآن و صحیفه سجادیه، حافظ می خواندند و برخی دیگر بعد از شراب و رباب، با اشعار حافظ، خوش گذرانی می کردند [3]. زیرا شعرا و به خصوص کسانی که شعرشان صبغه عرفانی دارد، از کلماتی استفاده می کنند که معنای ظاهری آن ها با ظواهر شریعت سازگاری ندارد.

شیخ محمود شبستری، عارف قرن 9، تلاش کرده است با سرودن منظومه گلشن راز، پرده از برخی از این اصطلاحات بگشاید. شاید از همین باب است که شما برخی از اشعار حافظ را اشتباه می دانید. یعنی معنای ظاهری آن را مشاهده کرده و آن را تخطئه می نمایید. البته اگر به شعرهای مورد نظرتان اشاره ای می کردید، اظهار نظر ما نیز آسان تر می شد.

نکته چهارم: یکی از عوامل مؤثر در تحلیل شعر حافظ و شاید همه آثار هنری، این باشد که زمانه هنرمند را به خوبی بشناسیم. به تعبیر برخی از پژوهشگران عرصه نقد و تحلیل ادبی، بسیاری از اشعار حافظ، آیینه زمانه اوست. به دلیل دلگیری فراوان او از ریاکاری و زهد فروشی است که حافظ گاه با کلمات تیز و گزنده خود، اهل شریعت را آزار می دهد [4].

نکته پنجم: اگر بخواهیم درباره یک شخصیت، اظهار نظر دقیقی، بر اساس آثار او داشته باشیم، باید مجموعه گفته های او را با هم سنجیده و نتیجه گیری نماییم. این روش در تفسیر تمامی متون، یک اصل شناخته شده است. چنان که در تفسیر قرآن، نمی توان متشابهات را بدون محکمات تفسیر کرد. در مطالعه یک کتاب علمی و یا یک اثر هنری همچون دیوان حافظ، که در طول زمان و در مدت زندگی او سروده شده است نیز، باید همین روش ملاک قرار گیرد [5]. بر همین اساس، برخی معتقدند، شخصیت آرمانی و اسطوره ای که حافظ، زیبایی ها و کمالات را در قالب او تصویر می کند، «رند» است [6]. با بررسی آنچه حافظ درباره رند سروده است، می توان منظور او از بسیاری از اشعارش را به خوبی درک نمود.

نکته پایانی: بر اساس آنچه که شهیدمطهری ارائه کرده اند و نیز بر اساس حاشیه ها و نکته هایی که بر دیوان حافظ شخصی خود نگاشته اند،[7] حاقظ شخصیتی است عارف و پیرو مکتب ابن عربی. مرحوم آیة الله سعادت پرور که چندی پیش درگذشتند و از شاگردان حضرت علامه طباطبایی بودند، شرح مفصلی بر دیوان حافظ نگاشته اند که با نام جمال آفتاب منتشر شده است. مرحوم علامه جعفری نیز ایشان را شخصیتی می دانند، در مراحلی بالا از معرفت و عرفان نظری و عملی [8]. مقام معظم رهبری حضرت آیة الله خامنه ای نیز سخنرانی مفصلی درباره شخصیت حافظ در کنگره بزرگداشت حافظ، در سال 1367 داشتند که می توانید نظر مثبت ایشان را در مورد حافظ، در آن سخنرانی مطالعه نمایید.

از مجموعه سخنان نقل شده و نیز برخوردی که سایر علمای بزرگ دینی با حافظ داشته اند، می توان نتیجه گرفت که بسیاری از ایشان حافظ را شخصیتی عارف می شناسند.