این اثر که مدخلی بر نظام فکری استاد شهید مرتضی مطهری است، به این پرسش محوری پاسخ می دهد که مطهری چگونه اسلام را با دنیای جدید و مقتضیات آن منطبق می شمارد و از سازگاری میان آن دو و بلکه از هدایت گری دین در دنیای نو سخن می گوید.

ناسازگاری «مذهب» با «دنیای نو» مساله ای است که موافقان و مخالفان بسیار به آن پرداخته و آن را مساله ای اساسی و به غایت شایسته تحقیق و تفکر دانسته اند. اسلام شناسی دیار ما هم از آن زمان که بدین مساله اقبالی جدی نشان داد، رنگی دیگر گرفت و به دوره ای دیگر وارد شد.

استاد مرتضی مطهری (1298-1358) فیلسوف و اسلام شناسی است که در آثار متعدد خود نسبت میان «اسلام» و «دنیای جدید» را بررسی کرد و در این باب رایی در خور توجه و تامل دارد.

مطهری در جایی نوشته است؛ «مهمترین مساله ای که ادیان و بالاخص اسلام در عصر حاضر با آن مواجه اند، آن است که چگونه می توان دینی با مقررات ثابت و یکنواخت را با مقتضیات زمان منطبق کرد و با قافله تمدن هماهنگ؟»

به نظر مطهری، اهمیت و حساسیت بیشتر این بحث برای اسلام از آن روست که این دین برای همه شوون زندگی آدمی، مقررات و قانون دارد و نیز مدعی جاودانگی چنان مقررات و قوانینی است.

نکته مهم آن است که مطهری به متضادانگاری «مذهب» و «نوخواهی» توجه دارد. او می نویسد: «نسل جدید جز درباره تحول و دگرگونی و نوطلبی و درک مقتضیات زمان می اندیشد. در مواجهه با این نسل، اولین سخنی که به گوش می رسد همین است؛ از نظر افراطی های این نسل، مذهب و نوخواهی دو پدیده متضادند: خاصیت نوخواهی، تحرک و پشت [کردن] به گذشته است و خاصیت مذهب جمود و سکون و توجه به گذشته و پاسداری [از] وضع موجود.»

به نظر می رسد حل این تضاد و ناسازگاری و پاسخ گویی به «مساله انعطاف و انطباق دین (و اسلام) با مقتضیات زمان و هماهنگی آن با قافله تمدن» را بتوان هدف و جهت اصلی در تفکر مطهری به شمار آورد، چرا که این مساله مهم ترین مساله ای است که ادیان و بالاخص اسلام در عصر حاضر با آن مواجه اند.

اما فرضیه اصلی که به عنوان پاسخ مطهری به پرسش پیش گفته، در این تحقیق عرضه شده آن است که مطهری حل «مساله انطباق» را در گرو حل «مساله انحطاط» می داند. به نظر او، آنچه مایه انحطاط مسلمین شده، مانع انطباق فکر اسلامی با دوران جدید است. این سخن بدین معناست که از نظر مطهری، تفسیر رایج از اسلام که تفسیری شکل گرایانه از آن است و انحطاط و عقب ماندگی، بی تحرکی و عافیت طلبی و تسلط دشمنان و منافقان را بر جامعه اسلامی رقم زده است، نمی تواند با نوخواهی و مقتضیات دوران جدید سازگار شود. به نظر مطهری، متضادانگاری چنین مذهبی با نوخواهی، گزافه گویی نیست، چرا که تمسک به شکل ها در تعالیم دینی، دین را به تصادم با مظاهر توسعه علم و تمدن می کشاند و مانع بزرگ جاوید ماندن آن است.

شکی نیست که سویه دیگر «تمسک بر شکل ها»، «توقف بر بینش مخصوص یک زمان» است و آنجا که مطهری می نویسد: «بزرگترین دشمن قرآن جمود و توقف بر بینش مخصوص یک زمان و یک دوره معین است» سویه و جهت دیگر آنچه به تضاد مذهب و مقتضیات دوران جدی می انجامد را از دیدگاه خود نشان داده است.

اما از نظر مطهری اگر در خوانشی دقیق از تعلیمات اسلامی و با چشم عقل (آن هم عقلی که روی هم رفته تکامل یافته تر از قبل باشد) اصول و مبانی آن را مشاهده کنیم و با روح، درون مایه و «مکتب» اسلام آشنا شویم، آنگاه این «تفسیر مکتبی» بصیرت، حرکت، آزادگی، استقلال، خروج از انحطاط و عقب ماندگی و هماهنگی و انطباق با زمان را به دنبال دارد.

پس کلید حل «مساله انطباق اسلام با دنیای نو» از نظر مطهری در گذار از «شکل گرایی» به «مکتب گرایی» در فهم اسلام است.

کتاب حاضر به طور کلی از دو بخش و یک نتیجه گیری فراهم آمده است؛ در بخش نخست، بر اساس این فرض که مطهری حل «مساله انطباق» را در گرو حل «مساله انحطاط» می داند، به تحلیل مطهری از «علل انحطاط مسلمین» پرداخته و تلقی و تفسیر رایج از تعالیم اسلامی را به همراه چگونگی شکل گیری و پیامدهای آن از دیدگاه مطهری بررسی کرده است.

بخش دوم، مقدمه ای است بر تحلیل خاص مطهری از آموزه های اسلامی و در آن به مفهوم «تحلیل مکتبی» از تعالیم مذکور، مبادی و برخی ابعاد مهم آن نوع تحلیل اشاره شده است.

البته شرح تفصیلی «تحلیل مکتبی» مطهری و نیز چگونگی مواجهه اسلام (به روایت مطهری) با دنیای جدید بر عهده دفترهای دیگر این مجموعه است.

چاپ نخست کتاب «دین و دوران (جستاری در اسلام شناسی مرتضی مطهری)» تالیف علی اکبر احمدی در شمارگان 2000 نسخه، 235 صفحه و بهای 38000 ریال از سوی معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی منتشر و روانه بازار نشر شد.