نام های دیگر: محمد حسین غروی نائینی، میرزای نائینی،حسین نائینی

ولادت

محمد حسین در سال 1240 ش. / 1277 ق. در شهر نایین و در خاندانی فاضل و خانه ای پر مهر و عطوفت، به دنیا آمد.

پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالحریم، از خاندان بزرگ منوچهری بود كه در شهر اصفهان پدرانش - پشت در پشت - لقب شیخ ‌الاسلامی داشتند. خاندان نایینی در اصفهان از نظر علم و دینداری زبانزد بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشكلات پناه مستمندان بود.

تحصیل

میرزا محمد حسین تحصیلات ابتدایی حوزوی خود را در زادگاه خویش ‍ گذراند و پس از آن بار سفر بست و در هفده سالگی (1293 ق ) به شهر اصفهان هجرت كرد و در آن حوزه علمی بزرگ، تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه ، اصول ، فلسفه و حكمت را از اساتید فرهیخه ذیل آموخت :

1. ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم كلباسی (1247 - 1315 ق .)

2. شیخ محمد باقر ایوانكی فرزند شیخ محمد تقی اصفهانی (1235 - 1301 ق .)

3. جهانگیر خان قشقایی (1243 - 1328 ق .)

بعد از چندین سال كسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303 ق آن حوزه را ترك گفت و راهی نجف اشرف شد. او پس از زیارت بارگاه ملكوتی امیرمؤمنان علی علیه السلام به شهر سامرا رفت. زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمد حسن شیرازی و دیگر اساتید، رونق علمی یافته و دانش پژوهان بسیاری را به سوی خود جلب كرده بود.

نایینی در آغاز ورود به حوزه سامرا در درس دو استاد فرزانه سید محمد طباطبایی فشاركی (متوفی 1316 ق) و سید اسماعیل صدر (1258 - 1338 ق) شركت جست.

او سپس در محفل درس میرزا محمد حسن شیرازی (1230 - 1312 ق) حضور یافت و مدت نه سال از استاد عالی مقام خویش ‍ بهره برد و علاوه بر آن، محرم خاص میرزا گردید.

میرزای نایینی همچنین با سفر به نجف اشرف از درس اخلاق آخوند ملا حسینقلی همدانی استفاده كرد.

پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه استاد دیگر خویش سید اسماعیل صدر راهی كربلا شد. اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته ای ارزشمند و كوله باری گرانسنگ در سال 1316 ق راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید.

او در كنار تدریس، در جلسه علمی آخوند خراسانی حاضر می شد و در كمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.

شاگردان

میرزای نایینی با مقام والای علمی، سیاسی و معنوی خویش شاگردان فاضل و آگاهی را به عالم اسلام عرضه كرد كه هر یك محور فكری و علمی در جامعه شدند. در مورد شاگردان برجسته این رادمرد بزرگ می توان به شخصیتهای ذیل اشاره كرد:

1. شیخ محمد علی كاظمی خراسانی (1309 - 1365 ق .)

2. سید محسن طباطبایی حكیم (1306 - 1390)

3. سید جمال الدین گلپایگانی (1295 - 1379 ق .)

4. سید محمودحسینی شاهرودی (1301 - 1394 ق .)

5. سید محمد حجت كوه كمری (1310 - 1372 ق .)

6. سید محمد هادی میلانی (متوفی 1395 ق .)

7. شیخ محمد تقی آملی (1304 - 1391 ق .)

8. سید ابوالقاسم خوئی (1317 - 1413 ق .)

9. سید محمد حسین طباطبایی (1321 - 1402 ق .)

10- میرزا هاشم آملی (1322 - 1413 ق .)

11- شیخ محمد رضا طبسی نجفی (1322 - 1405 ق .)

12. سید محمد حسینی همدانی (متولد 1322 ق .)

ویژگی ها

از میان انبوه خصلت های پسندیده و فضیلت های آموزنده میرزا، تنها چند نمونه آن را مرور می كنیم :

الف - مناجات با خدا: میرزا هنگام مناجات چنان گریه می كرد كه قطرات اشك بر محاسن شریفشان جاری می شد و در قنوت نماز شب دعای ابوحمزه ثمالی را می خواند و در موقع نماز آشكارا رنگ رخسارش زرد می شد و لرزه بر اندامش می افتاد.

آقای حسینی همدانی - شاگرد میرزا - به نقل از پدر ارجمندش می گوید: گاهی یك ساعت به اذان صبح مانده می رفتیم به حرم ، هنوز در حرم را باز نكرده بودند مرحوم نایینی در شب مشغول نماز و دعا بود. بعد از نماز و دعا به منزل برمی گشت تا به درس و بحث خود برسد.

ب - شرط شركت در درس : استاد در هنگام بیان درس ، توصیه های متعددی به شاگردان می فرمود. از جمله آنكه : با یكدیگر گفتگوهای تند و تیز نداشته باشند، اعتدال و خوشرویی را پیشه خود قرار دهند و پا را از اعتدال فراتر نگذارند. ایشان همچنین خواندن نماز شب و شب زنده داری كردن را شرطی برای حضور در درس قرار داده بود. او به شاگردان توصیه می كرد تا درسها را بنویسند و خود نیز به نوشته های آنان نظر كرده ، میل داشتند هر روز یكی دو تا از نوشته های درس وی در كنارش باشد و بدانها نگاه بكند.

ج - نوآوری در اصول: علم دانش اصول فقه كه شیوه صحیح استنباط از منابع فقه را به ما می آموزد در طول تاریخ حوزه های علمی شیعه تحول ، گسترش و نوآوریهای بسیاری داشته است از جمله دانشمندانی كه در رونق و جلو رفتن اصول زحمت فوق العاده كشید، آیة الله نایینی است ، بدان حد كه نوآور و مجددالاصول نام گرفت و به مقامی در این علم رسید كه اكثر معاصران از نظریات وی پیروی می كنند و آن را هم سنگ با نظریات آخوند خراسانی در اصول به حساب می آورند. این مهم را می توان از تقریرات نوشته شده از سوی شاگردان ممتاز درس او به دست آورد.

نقش میرزا در نهضت مشروطیت

در عصر میرزا انقلابی مردمی به منظور مهار استبداد و تحصیل استقلال و امنیت به رهبری عالمان دین در ایران انجام شد كه به نهضت مشروطه معروف شده است . در این نهضت آیة الله نایینی را می توان از پیشگامانی به شمار آورد كه در كنار عالمانی دیگر چون آخوند خراسانی نقش موثری را در پیروزی آن ایفا كرد.

اهداف علما و رهبران روحانی نهضت مشروطه ایران از این قرار بود:

1. برپایی حكومت خدا

2. اجرای قوانین الهی

3. حفظ و پاسداری سنتهای الهی

4. حفظ جان و مال و ناموس مردم

در سال 1327 ق . سلطنت استبدادی محمد علی شاه با به توپ بستن مجلس به پایان عمر خود رسید و مشروطه خواهان پس از فتح تهران حكومت را به دست گرفتند. اما با دخالت اجانب به جای بر سر كار آمدن دانشمندان اسلامی و اجرای احكام دین، فئودال ها و غربزدگان و ایادی استكبار رهبری نهضت را به دست گرفتند و انقلابی را كه علما با اهداف بلندی دنبال می كردند از مسیر اصلی اش منحرف ساختند و به جای آنكه دشمنان واقعی مشروطه كیفر كنند، شیخ فضل الله نوری را بردار كردند.

اكثر علمای بزرگ نجف اشرف به این امید كه خواهند توانست به آن نهضت محتوایی اسلامی ببخشند از آن پشتیبانی كردند؛ كه در این میان نام آخوند خراسانی و میرزا محمد حسین نایینی نیز به چشم می خورد. مخالفان مشروطه برای مقابله با نهضت تلاش كرده، حتی میرزا را نیز هدف قرار دادند. در مقابل، روزنامه حبل المتین در دفاع از مشروطه و آیة الله نایینی چنین می نویسد:

"مردم نباید تحت تأثیر این بدگویی های دشمنان مشروطه ، نسبت به نایینی كه خدمات او به مشروطه و اسلام فراموش ناشدنی است قرار گیرند."

آیة الله نایینی در كنار آخوند خراسانی، در رهبری نهضت از اعتمادی كامل برخوردار بود و از نزدیكترین افراد به وی به شمار می رفت كه در این باره یكی از نویسندگان می گوید:

"آشنایان به زندگی نایینی را باور بر آن است كه نامبرده حتی متن تلگرافها و بیانیه های عمومی آخوند خراسانی (و دیگر رهبران نهضت ) را پیرامون انقلاب مشروطیت انشا می كرده است."

پس از آن كه آخوند خراسانی حكم به وجوب مبارزه با دیكتاتوری و خلع محمد علی شاه داد، مردم مهیای جهاد همراه با علما شدند. آخوند نیز همگام با مردم و دیگر علما عازم حركت به ایران گردید ولی در بامداد همان روزی كه عازم ایران بود (1329 ق .) به مرگ ناگهانی و مرموز در گذشت و با در گذشت ایشان نهضت مشروطه، رو به ضعف گذارد.

البته رحلت آخوند خراسانی حركت علما را به ایران تعطیل نكرد بلكه آنان بعد از توقف، چند هفته ای بعد در محرم 1330 ق به سوی كاظمین حركت كردند؛ كه یكی از آنها آیة الله نایینی بود. رهبران روحانی در شهر كاظمین هیأتی تشكیل دادند تا در اجرای هدف جنبش علما فعالیت كنند سرانجام فعالیت های آنان باعث شد كه آرامش به كشور ایران باز گردد.

مبارزه با استعمارگران

پس از شروع جنگ جهانی اول (1914 م ) بخش وسیعی از خاك كشور عراق به دست نیروهای انگلیسی اشغال شد. در پی این امر علمای شیعه وارد صحنه شده، علیه آنان حكم جهاد دادند. در این میان آیة الله نایینی نقش خویش را به طور فعال ایفا كرد و همگام با دیگر علما علیه قوای خارجی دست به قیام زدند.

بعد از شكست دولت عثمانی، دولت انگلیس در صدد روی كار آوردن حكومتی دست نشانده و انگلیسی بر عراق بر آمد و از مردم عراق دعوت شد تا در یك انتخابات عمومی برای تعیین یك حاكم انگلیسی برای خود شركت جویند. علما و روحانیان طراز اول عراق نیز مجددا به مخالفت با انگلیسیان برخاسته، با صدور فتوا، انتخاب فردی كافر را برای حكومت بر مسلمانان حرام دانستند. دولت انگلیس كه خود را در مخمصه دید قراردادی با ملك فیصل بست و او را در سال 1340 قمری پادشاه عراق گردانید.

فتوای علما چنان تاثیری در مردم گذاشت كه امكان انتخابات را در شهرهایی چون نجف و كوفه سلب كرد. بعد از این رخدادها بود كه استعمار پیر زمینه تبعید مراجع دینی را تدارك دید و آیة الله نایینی و آیة الله سید ابوالحسن اصفهانی را به ایران تبعید كرد.

آن دو مرجع بزرگوار با استقبال پرشور مردم مذهبی ایران و علما و روحانیون شهرهای مختلف مخصوصا علمای قم قرار گرفتند و سپس به برپایی جلسه درس و اقامه نماز جماعت پرداختند.

سرانجام ملك فیصل در اثر فشار مردم و علما، مجبور به عذرخواهی از مراجع تبعید شده گردید و آن دو فرزانه دهر پس از یك سال دوری از حوزه علمیه نجف در سال 1342 ق . باز گشتند.

تالیفات

از آن دریای بیكران علوم دینی آثار ذیل به یادگار مانده است :

1 - تعلیق بر عروة الوثقی (در فقه )

2 – تنبیه الامة و تنزیه الملة

3 - التعبدی و التوصلی (در اصول )

4 - وسلیة النجاة

5 - سؤ ال و جوابهای استدلالی فقهی

6 - تقریرات اصول ، كه برخی از شاگردان او درسهای علم اصول وی را به رشته تحریر در آوردند و در حال حاضر دو كتاب ((فوائدالاصول )) اثر شیخ محمد علی كاظمی و ((اجودالتقریرات )) اثر سید ابوالقاسم خویی در دسترس فضلا و دانش پژوهان حوزه های علمی است .

7 - لاضرر (در اصول )

8 - احكام خلل (در فقه )

9 - معانی حرفیه

10 - تزاحم و ترتب (در اصول )

11 - لباس مشكوك (در فقه )

و...

افول ستاره آسمان فقاهت

سرانجام پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلامی و مسلمین در 26 جمادی الاولی سال 1355 ق ندای حق را لبیك گفت.

پیكر مطهر او در نجف اشرف تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیه الله سید ابوالحسن اصفهانی، در كنار حرم مطهر حضرت علی علیه السلام به خاك سپرده شد.[1]