آشتیان

آشْتیان، شهر و مركز شهرستانی به همین نام از استان مركزی ایران در فاصله 80 كیلومتری شمال شرقی اراك (مركز استان مركزی)، 120 كیلومتری جنوب غربی قم، و بر سر راه فرعی قم، گركان و تفرش.

نام

 تنی چند از پژوهشگران، بی‎ارائه سند، اَبْرَشْتِجان (و نه اشتجان) مذكور در تاریخ قم را آشتیان پنداشته‎اند[1] و آنچه درباره وجه تسمیه ابرشتجان در این كتاب آمده در ذیل آشتیان نقل كرده‎اند[2]. صرف نظر از افسانه‎ای بودن این وجه تسمیه، از تاریخ قم و دیگر منابع آشكارا بر می‎آید كه ابرشتجان نه از نظر لفظ قابل تطبیق بر آشتیان است و نه از لحاظ موقعیت جغرافیایی. در تاریخ قم زیر عنوان «ذكر بارویی كه به قم محیط بوده و نو و كهنه» از دیواری سخن به میان است كه «یزدانفاذار رئیس ناحیت ابرشتاج» و چند تن از فرمانروایان محلی چون اسفید و پسرش، صفین، برای ایمن شدن از «لشكر دیلم» بر گرد دیه‎های قم برآورده بودند.[3]. از این سخن بر می‎آید كه ابرشتجان و جَمكَران كه دیواری آن دو را به هم می‎پیوسته و نیز دیگر دیهها و نواحی یعنی سرقت، جبل، كشویه، اسفرآباد، سعدآباد، قزدان، كَمیدان، مَزدِجان و جُمَر كه باروی قم آنها را در بر می‎گرفته بایستی نواحی و دیه‎هایی نزدیك به هم بوده باشند. این سخن را متون مربوط به سده‎های اخیر و برخی آبادیها و محلات كنونی قم نیز تأیید می‎كنند. نام این دیه‎ها و جایها برخی عیناً و برخی با اندكی تصحیف در كتابچه تفصیل و حالات دارالایمان قم[4] آمده است: «مزرعه غزوان [احتمالاً تصحیف شدة قزدان]: از مزارع قدیم ... از نهر شهرستان می‎شود ... مزرعه جمكران ... طرف شرقی بلد در یك فرسخی واقع است ... مزرعه ابرستجان: (بر وزن بهمن نشان) ... در دامنه كوه یزدان كه در نیم فرسخی شهر است واقع است ... مزدیجان: ... در حوالی شهر واقع است ... كمیدان: در جنب بلد واقع و از مزارع قدیم است ... جُمَر و سعدآباد: در زیر بلد واقع است»[5]. علاوه بر این، تاریخ قم در «تفصیل سكك ابرشتجان» (یكی از رساتیق قم) از 11 محله و مزرعه نام برده كه نام هیچ یك از قری و دیه‎هایی ناحیه‎ای كه امروز آشتیان به شمار می‎آید، در میان آنها نیست حال آنكه در گفت‎و‎گو از «ضیعتها و دیههای» وره (یا ورّه، یكی دیگر از رساتیق قم)، در كنار نام اشتجان از 35 «دیه وضعیت» نام می‎برد[6] كه از آن میان می‎توان نام آبادیهای شهرستان آشتیان و نقشه جغرافیایی آن یافت[7]. بنابراین می‎توان گفت كه شهرستان آشتیان حدوداً همان رستاق وره كهن، و شهر آشتیان نیز همان اشتجان (اشتگان)، یكی از دیه‎های كهن وره است. ذكر نام روستاهای وره، فراهان و طبرس در كنار هم، زیر عنوان مضافات قم، در البلدان یعقوبی نیز این سخن را استوارتر می‎سازد (ص 49).

سیمای طبیعی

شهر آشتیان در جنوب خاوری كوه كلاهه و غرب كوه زیرگان (كوه مشرف بر روستای آمره و دهستان دستجرد، از شهرستان قم)، در سراشیبی تپه‎های مجاور رودخانه آهو، با خانه‎هایی مشرف بر یكدیگر (پله پله) واقع شده است (شناسنامه شهرها، نقشه؛ ناصرالدین شاه، 196، 197؛ فووریه، 389؛ كیا، یك). با هوایی سرد و خشك و زمستانهایی دراز. میزان باران سالانه آن از 200 تا 250 میلی متر در تغییر است. رودخانه آشتیان (آهو) از پیوستن دو شاخه شكل می‎گیرد. شاخه بزرگتر، رود آهو، از دره‎های كوه كلاه و كوه زیرگان سرچشمه می‎گیرد. رودخانه آهو كه تنها در بهاران آب دارد، پس از گذشتن از میان شهر و تقسیم آن به دو نیمه شرقی و غربی به سوی جنوب جریان می‎یابد و پس از گذشتن از دیه‎های سیاوشان و دستجرده به كویر میقان می‎ریزد. آشتیان كوهستانی و دارای آب و هوای سرد و خشك و زمستان هایی دراز است.[8]

پیشینه تاریخی:

كهن ترین متنی كه از دیه اشتجان (شهر آشتیان كنونی) سخن به میان آورده تاریخ قم[9]  است كه زیر عنوان رستاق ورّه (حدوداً شهرستان آشتیان فعلی) و طسوج جوزه و جَرَكان (گركان) از اشتجان و چند دیه دیگر از دیه‎های وره نام برده است.[10] از این تاریخ تا روزگار قاجاریه ٠1193-1344ق/1779-1925م) نامی از اشتجان یا اشتیان در متون تاریخی و جغرافیایی نمی‎یابیم.[11] اگر آنچه را در تاریخ قم آمده، درست و دور از اشتباه كتابتی بدانیم، می‎توان حدس زد كه اهمیت جوزه (یكی از دیه‎های دهستان دستجرد قم) و جركان از اشتجان بیشتر بوده است. زیرا یكی از طسوجهای پنجگانه رستاق وره به این دو نام خوانده می‎شده است. در متون روزگار قاجاریه، خاصه سفرنامه‎ها، مكرر از آشتیان به عنوان قریه‎ای بزرگ یا قصبه‎ای آباد یاد شده: «آشتیان قریه‎ای است قصبه مانند و محلی است خاطر پسند از توابع بلوك فراهان ... محتوی است به قرب هزار خانه دلگشای و باغات فرح فزای ...»[12] . ناصرالدین‎شاه، آشتیان را آبادی كم‎آب و بادخیزی كه خانه‎هایش «طبقه ‎طبقه ساخته شده» توصیف كرده است (ص 389).

بزرگان آشتیان

از آشتیان، مردان ناموری در علم و دین و سیاست برخاسته‎اند. برخی از این بزرگان اینانند:

·         میرزا مهدی آشتیانی(فیلسوف شرق)

·         علامه سید جلال‌الدین آشتیانی فیلسوف و عارف نامدار معاصر

·         میرزا محمد علی بلبل آشتیانی، مستوفی اصفهان در روزگار صفویه كه دفتری شعر به گویش آشتیانی (هـ م) از او به جای مانده (زنده در 1060ق/1650م)

·         حاج‎ میرزا ‎محمدحسن آشتیانی (د 1319ق/1901م) از مجتهدین و مراجع بنام دوره ناصری و صاحب تألیفات بسیار كه به پشتیبانی از تحریم تنباكو برخاست و مردم تهران در حمایت از او به قصر سلطنتی حمله بردند.

·         شیخ مرتضی آشتیانی (د 1365ق/1946م) پسر او كه پس از پدر مرجعیت روحانی یافت و از مخالفان دولت ناصری بود

·         میرزا مصطفی آشتیانی، فرزند دیگر او (مقـ 1327ق/1909م) ملقب به افتخارالعلما و از اطرافیان علی‎اصغر‎خان‎اتابك

·         حاج ‎میرزا ‎هاشم آشتیانی، فرزند دیگر او، حكیم، متكلم و فقیه، صاحب نامه رهبر در اخلاق، حاشیه بر منظومه و اسفار؛ میرزامهدی آشتیانی، (1269-1332ش/1953-1980م) صاحب حواشی بر منظومه، اسفار و فصوص (دانشنامه، ذیل آشتیانی؛ دولت‎آبادی، 2/7، 16، 30)

·         میرزا محمود آشتیانی، پسر شیخ‎مرتضی، فقیه زاهد عارف

·         اسماعیل آشتیانی فرزند دیگر شیخ‎مرتضی، نقاش معاصر (1271-1349ش/1970-1892م) شاگرد كمال‎الملك، متخلص به شعله (عربگل، 596)

·         پروین اعتصامی(بزرگترین شاعر زن ایران)

·         دكتر محمد قریب بنیانگذار طب كودك در ایران

·         دكتر عبدالكریم قریب پدر علم زمین شناسی ایران

·         عباس اقبال آشتیانی، محقق و مورخ معاصر (1314-1375ق/1896-1956م).

وضع كنونی

 آشتیان شهری است كوچك با 1342 خانوار[13] و 4/3 درصد رشد جمعیت. میزان باسوادی 6/66 درصد است و این شهر در این زمینه، به ترتیب، پس از محلات، كمیجان، اراك و تفرش در مرتبه پنجم (در میان 16 شهر استان) قرار دارد. آشتیان دارای 4 دبستان (2 پسرانه، 2 دخترانه)، 3 مدرسه راهنمایی (2 پسرانه، یك دخترانه)، 2 دبیرستان (یك پسرانه و یك دخترانه) و بر روی هم 88 نفر عضو آموزشی و 1249 دانش‎آموز است. دیگر مراكز و امكانات بهداشتی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و رفاهی اینهاست: آب لوله‎كشی، برق، تلفن، یك بیمارستان 25 تختی، 3 درمانگاه، یك آزمایشگاه طبی، 5 داروخانه، 4 بخش تزریقات، 5 مسجد، یك كتابخانه با 721/4 جلد كتاب، 3 پارك، 4 ورزشگاه، آتش‎نشانی، كشتارگاه، یك جایگاه فروش نفت، بنزین و گازوئیل، یك عامل فروش نفت، یك مهمانخانه و 5 دستگاه تاكسی (شناسنامه شهرهای كشور، 2/جمـ). مردم همه بر مذهب شیعه دوازده امامی‎اند و زبان همگان فارسی است، جز روستاییان محله‎های كهن بخش غربی شهر (مازِری، لاق، سَرِدِی (دِه)، نیان دِی، مِیدَنگاه، آقا زیارت و محل چِناری) كه به گویش آشتیانی، كه به گویش آشتیانی، از گویشهای مركزی ایران، سخن می‎گویند (كیا، یك).

مآخذ: نكـ آشتیان، شهرستان.

منبع :مركز دائره المعارف بزرگ اسلامی