إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً. `إِنّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِینَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالاً وَ سَعِیراً. `إِنَّ اَلْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً. `عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اَللّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً. `یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً [1].

آیات اول سوره مباركه دهر است و چهار آیه اول را در جلسه پیش تفسیر كردیم. آیات بعد ادامه همان آیات است. آیه آخری كه در هفته پیش تفسیر شد این آیه بود: إِنّا هَدَیْناهُ اَلسَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَ إِمّا كَفُوراً. اجمالاً آنچه عرض شد این بود كه موجودات هر اندازه كه كاملتر می شوند بر استقلال و آزادی آنها نسبت به اشیاء دیگر افزوده می شود. تكامل مساوی است با رفتن به سوی استقلال و آزادی، آزادیِ نسبت به اشیاء دیگر و قهرا نوعی تسلط نسبت به اشیاء دیگر. یك دلیل بر اینكه انسان از همه مخلوقات دیگر كاملتر است این است كه استقلال و آزادی بیشتری نسبت به مخلوقات دیگر دارد كه در جلسه پیش مقداری این مطلب تشریح شد؛ باز هم برای توضیح، مطالب بیشتری عرض می كنم.

عرض كردیم كه اگر ما گیاهان را نسبت به جمادات در نظر بگیریم، یك استقلالی از خود دارند و یك نوع آزادی دارند كه در جمادات نیست. و در حیوانات نوعی استقلال و آزادی هست

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 191

كه در گیاهان نیست. و در انسان نوعی استقلال و آزادی هست كه در حیوان نیست. این [قسمت ] سوم را یك مقدار شرح بدهم.

حیوان- هر حیوانی- را می گویند متحرك بالاراده است، یعنی با اراده خود حركت را انجام می دهد، حركتش وابسته به اراده خودش است. این خیلی حرف است. اگر شما یك سنگ را از بالا رها كنید حركت می كند ولی این حركتش به اراده خود نیست. گیاهی كه از زمین می روید انواعی حركات انجام می دهد ولی هیچ یك از این حركات به اراده خود آن گیاه نیست، یك بوی كمی از شعور و خواست و اراده در گیاهان مشاهده شده است. ولی یك حیوان كه حركت می كند، به میل و اراده خود حركت می كند و لهذا می تواند حركتهای متضاد و متناقض انجام بدهد. سنگ كه حركت می كند و رو به پایین می آید، اگر رهایش كنید فقط به یك سو حركت می كند. گیاه هم حركتهای یكنواختی دارد، اگرچه متنوع است ولی هر كدام یكنواخت است. ولی این حیوان است [كه حركتهای مختلف دارد. ] یك گنجشك رو به بالا می تواند برود رو به پایین می تواند بیاید، به راست می رود به چپ می رود، خودش را كج و راست می كند، معلق می زند، هر گونه كه بخواهد حركت می كند و تمام این حركتها وابسته به میل و خواست خود این حیوان است. مگس به این كوچكی در عین اینكه این قدر كوچك است، اگر آن را از نظر استقلال و آزادی در نظر بگیرید، از این سلسله جبال البرز با این عظمت خیلی استقلال و آزادی بیشتری دارد و بنابراین از آنها خیلی متكامل تر است با اینكه یك مگس بیشتر نیست. همین طور یك پشه و یك كوچكتر از پشه. اما حیوان در عین اینكه حركتش به موجب اراده و میل خودش هست از یك نظر آزاد نیست و آن مسئله غرایز اوست، حركتهایش مطابق میل و اراده خودش است ولی همیشه اراده و میل او ناشی از غریزه اوست، ناشی از یك سلسله غرایز شهوانی یا غیر شهوانی كه در او هست. مثلاً در او غریزه جمع كردن غذا هست به دنبال این غریزه روان می شود، غریزه نگهداری از اولاد هست به دنبال این غریزه می رود؛ یعنی یك سلسله میلها، تمایلات، غرایز در وجود این حیوان قرار داده شده است، میلش هم تابع همین غریزه اش است نه بیشتر.

[1] - . دهر/3- 7.