بله، در اینجا حرف دیگری هست و آن این است: گفتیم حدوث ذاتی را دو جور
تعریف می كنند. تعریف دیگر این است: حدوث ذاتی عبارت است از تأخر وجود
شی ء از غیر. به عبارت دیگر: معنای حدوث زمانی تأخر وجود شی ء است از عدم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 734
خودش و این در واقع یعنی تأخر وجود شی ء از شی ء دیگر؛ و خلاصه، حادث
زمانی یعنی چیزی كه قبل از آن، چیز دیگری در زمان وجود داشته، و حادث ذاتی
یعنی آن چیزی كه در مرتبه قبل از آن، چیز دیگری وجود داشته است.
بنابراین می گوییم: اشیاء بر دو قسمند: یا بر وجود شی ء هیچ چیزی تقدم ندارد،
كه این قدیم ذاتی است و منحصر به ذات پروردگار است، و یا بر وجود شی ء شی ء
دیگری تقدم دارد، كه این حادث ذاتی است، و هر چه ماسوای واجب الوجود است
بر وجود آن، چیزی تقدم دارد كه حداقل خود واجب تعالی است. به این [بیان ] البته
اشكالی وارد نیست.
مرحوم آخوند بحث را به همین جا ختم می كند، منتها در آخر به مطلبی اشاره
می كند و می گوید: این حرفها در جایی درست است كه ما روی ماهیت بحث كنیم،
ولی اگر بخواهیم روی وجود بحث كنیم مسأله شكل دیگری پیدا می كند. ما
إن شاء اللّه سر فرصت خواهیم گفت كه ایشان یك نوع حدوث و قدم و تقدم و تأخر
دیگری مطرح می كند كه از آن به تقدم و تأخر بالحق تعبیر می شود كه در اینجا اسمی
از آن نبرده و فقط به آن اشاره كرده است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 735