حكما كه مسأله حدوث و قدم ذاتی را مطرح كرده اند خواسته اند مطلب عمیقی را
بیان كنند. متكلمین و نیز عده ای از محدثین اخباری به حكما گفته اند: اجماع مِلّیین
قائم است بر حدوث عالم (عالم یعنی ما سوی اللّه) . بنابراین غیر از ذات
واجب الوجود قدیمی در عالم نیست و قدم از صفات خاص واجب الوجود است.
اینكه شما می گویید «الزمان لا أول لوجوده» و نیز اینكه قائل به عقول مجرده
می شوید و برای آنها قائل به قدم می شوید، بر خلاف اجماع ملّیین است. حكما
جواب می دهند
[1]: گاهی- به قول یكی از اساتید ما- مثلا بر «زیدٌ قائمٌ» اجماع قائم
می شود، ولی بعد یك كسی «زیدٌ قائمٌ» را به نحوی تفسیر می كند و كس دیگری به
نحو دیگری. مثلا اجماع ملّیین بر وجود میزان در روز قیامت است و این، یكی از
ضرورتهای مذاهب است.
وَ نَضَعُ اَلْمَوازِینَ اَلْقِسْطَ لِیَوْمِ اَلْقِیامَةِ [2]. اگر كسی بگوید
«میزان، یعنی حقیقتی كه با آن اعمال انسانها را می سنجند، وجود ندارد» خلاف نص
قرآن و ضرورت ادیان حرف زده. ولی اگر كسی بگوید «اجماع ملّیین بر این است
كه میزان در روز قیامت به صورت یك ترازوست و شاهین و كفه دارد و قوه ثقل را
می سنجد به این صورت كه انسانها یا اعمالشان را در كفه های آن می گذارند و
می سنجند» ، به او می گوییم: اجماع قائم است بر وجود میزان در روز قیامت، اما بر
اینكه خصوصیات میزان اینهایی باشد كه تو می گویی، اجماع قائم نشده است و
ممكن است كس دیگری میزان را جور دیگری تفسیر كند.
حال در اینجا می گویند: اجماع قائم است بر حدوث عالم. می گوییم: حدوث
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 720
یعنی مسبوقیت وجود شی ء، ولی شما چون نمی توانید از مقیاسهای عرفی بیرون
بیایید و می خواهید همه معانی و مفاهیم و معارف را با همین مصادیق عرفی تبیین
كنید، می گویید عرف در مسبوقیت وجود شی ء به عدمش، جز مسبوقیت زمانی چیز
دیگری تشخیص نمی دهد، پس اجماع ملّیین است بر مسبوقیت زمانی وجود تمام
ما سوی اللّه به عدم زمانی شان.
ما می گوییم اصل این اجماع درست است و تنها ذات واجب الوجود است كه
برای وجودش عدم سابق فرض نمی شود و تمام موجودات دیگر بر وجودشان عدم
خود آنها كه عدم واقعی هم هست مقدم است، اما اینكه نحوه تقدم، تقدم زمانی باشد
مصداقی است كه شما تشخیص می دهید و ما طور دیگری تشخیص می دهیم. ما
می گوییم این سبق و تقدم اعم است از اینكه زمانی باشد یا نوعی دیگر.
این است كه مرحوم آخوند می گوید: اصلا حدوث و قدم ذاتی معنای
جداگانه ای است و معنای مشتركی در اینجا نداریم. نهایت حرفی كه در اینجا
می توان گفت این است كه «اجماع ملّیین بر حدوث عالم (یعنی تقدم عدم عالم بر
وجودش) است» ، ولی متكلمین می خواهند این تقدم را حتما از قبیل تقدم یك امر
مادی بر امر مادی دیگر بگیرند كه هردو ظرف زمانی دارند.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 721
[1] - . می خواهیم بگوییم مسأله حدوث و قدم ذاتی از اینجا پیدا شده است.