اینجا سؤال دیگری پیش می آید: مگر شما نمی گویید «ماده در هر مرحله ای استعداد صورتی را دارد» ؟ این استعدادها در واقع چیست؟ آیا [بنا بر اینكه ماده در هر مرحله ای استعداد صورتی را دارد، نمی توان گفت ] پس ماده باید امری مجزای از صورت باشد؟ جواب این است: ما گاهی ماده اُولی را اعتبار می كنیم و گاهی ماده ثانیه را.

ماده اُولی همان هیولای اُولی است كه قوه محض است، و ماده ثانیه [1]یعنی ماده در حالی كه متعین و متلبس به یك صورت خاص است و مستعد برای صورتی دیگر است؛ مثلا نطفه را كه می گوییم «ماده ثانیه» ، به این معناست كه هیولای اُولی و قوه محض در آن هست در حالی كه این هیولای اُولی الان متلبس به صورت نطفه است؛ نطفه انسان استعداد صورت انسانیت را دارد و نطفه گوسفند استعداد صورت گوسفندی. پس این استعدادها برای ماده، به یك اعتبار از صورتها پیدا می شود؛ یعنی مثلا نطفه انسان كه استعداد صورت انسانیه را دارد، این استعداد مولود ماده است به علاوه صورت نطفه بودن. اینجا حتی در كلمات مرحوم آخوند هم دو بیان مختلف دیده می شود. گاهی می گویند «ماده با هر صورتی (یعنی ماده ثانیه) استعداد صورت خاصی را دارد؛ مثلا دانه گندم كه ماده ثانیه است استعداد خوشه گندم شدن را دارد و دانه جو كه ماده ثانیه دیگری است استعداد جو شدن را دارد» . در اینجا این استعدادها چیست؟ آیا وقتی ماده صورتی پیدا می كند استعدادی در آن حادث می شود، یا حقیقتْ چیز دیگری است؟ حقیقت این است كه صورتها برای ماده بیشتر شكل مانع را دارند نه شكل شرط [2]. و گاهی می گویند «در هیولای اُولی (یعنی ماده محض، قوه محض، همان معنا كه از همه مراتب طبیعت قابل انتزاع است) استعداد همه صورتها هست» . [این یعنی: ] هیولای اُولی لاتعین محض است و هرچه شی ء غیرمتعین تر باشد قابلیتش برای صورتهای گوناگون بیشتر است؛ یعنی استعداد از جنبه عدمی پیدا می شود و هرچه شی ء بی تعین تر باشد استعداد صورتهای مختلف در آن بیشتر است. پس اگر ما هیولای اُولی را كه مجاور عدم محض است اعتبار كنیم، چون فاقد هر فعلیتی غیر از فعلیت قوه است استعداد همه صورتهای عالم را دارد. اما وقتی هیولی متلبس به صورتی شد خاصیت این صورت این نیست كه به كمك هیولی استعداد جدیدی حادث می كند، بلكه خاصیت صورت این است كه جلوی همه استعدادها را می گیرد الاّ یك استعداد. [هیولای اُولی ] مثل شیئی است كه در یك نقطه مركزی قرار گرفته و برای او در ذات خودش به عدد شعاعهایی كه از مركز دایره به محیط آن می توان كشید راه باز است، [ولی وقتی هیولی متلبس به صورتی شد مثل این است كه شما برای آن شی ء] وضعی را به وجود بیاورید كه تمام راهها بر او بسته شود غیر از یك راه. پس صورت ملاك تمانع است و صورتها با یكدیگر تمانع و تضاد دارند. دانه گندم از آن جهت كه دارای ماده اُولی است استعداد انسان شدن در او هست، ولی صورت گندم امكان انسان شدن را از او گرفته است؛ همچنین با صورت گندم امكان گوسفند شدن، طلا شدن، جو شدن و. . . از دانه گندم گرفته شده است، همه امكانات از آن گرفته شده است الاّ یك امكان (و یا احیانا دو سه امكان) و آن امكان خوشه گندم شدن است. پس این استعدادها حادث نیستند كه بگویید «این استعدادها از كجا پیدا شده اند؟ » بلكه استعداد مثل قوّه از جنبه عدمی پیدا می شود؛ هرچه شی ء از نظر صورت ضعیف الوجودتر باشد امكانِ «شدن» در آن بیشتر است و هرچه قوی الوجودتر باشد امكانِ «شدن» از نظر عرْضی برای آن محدودتر می شود و از نظر طولی ممكن است بیشتر شود [3]؛ مثلا اگر یك شی ء فلان معدن شد امكان اینكه معدنهای دیگر بشود از او گرفته می شود، بعد كه گیاه شد امكانهای بیشتری از او گرفته می شود، بعد كه حیوان شد امكانهای بیشتری گرفته می شود و بعد كه انسان شد باز امكانهای بیشتری از او گرفته می شود. خلاصه هرچه صورتْ قوی تر و شدیدتر شد امكانات ماده محدودتر می شود. پس نقش صورتْ مانعیت است. این جوابی بود كه ما فعلا به این اشكال دادیم، ولی كافی نیست و هنوز مطلب دیگری باقی است كه در لابلای كلمات آخوند گفته شده است. این مطلب می ماند برای جلسه بعد، ان شاء اللّه.

---