در اسفار قسمتهایی را در باب زمان متعرض نشده اند و نقل و بحث نكرده اند، زیرا
لازم ندانسته اند. در طبیعیات شفا از بعضی قسمتها درباره زمان مفصل تر از اسفار
بحث شده است، از جمله مجموع عقاید و آرایی كه در باب «زمان» تا زمان شیخ
بوده است. عدّه زیادی از قدمای فلاسفه اساسا زمان را یك امر موهوم و غیر واقعی
و غیر موجود در خارج پنداشته اند و ادلّه ای هم اقامه كرده اند بر اینكه زمان در
خارج وجود ندارد و نمی تواند وجود داشته باشد؛ كه شیخ از آنها نقل كرده است. و
البته نظیر همین عقیده یعنی انكار وجود عینی برای زمان و اینكه زمان را ذهن
انسان می سازد، در عصر جدید به وسیله یك فیلسوف بسیار معروف كه شاید
بزرگترین فیلسوف قرون اخیره اروپا باشد، كانت آلمانی، ابراز شده است. او هم
معتقد است كه زمان ساخته ذهن است و در خارج وجود ندارد، ولو این نظریه بعد از
او مورد قبول واقع نشده و رد شده است. صاحبان آن نظریه ادلّه زیادی از همان قدما
نقل كرده اند كه در شفا و همچنین در شرح هدایه مرحوم آخوند- كه هدایه اثیرالدین
ابهری را شرح كرده و ظاهرا اولین كتابی است كه نوشته است- نقل و رد شده است.
در آنجا ایشان سه دلیل را مفصل نقل می كنند و هر سه دلیل را رد می كنند. مسأله
خیلی مهمی نیست.
پس بعضی اساسا منكر وجود زمان در عالم خارج هستند. كسانی كه قائل به
وجود زمان در خارجند باز آراء و نظریات مختلفی قائل شده اند. بعضی زمان را
جوهر و بعضی عرض دانسته اند. كسانی كه زمان را جوهر دانسته اند بعضی گفته اند
كه زمان یك جوهر جسمانی است و آن عبارت است از خود فلك اطلس، كه قدما
قائل به این فلك بوده اند. بعضی گفته اند زمان یك جوهر است ولی یك جوهر مجرد
نه یك جوهر مادی. یك جوهر مجرد در عالم وجود دارد به نام زمان، و اشیاء كه در
زمان واقع هستند یعنی آن نسبتی كه اشیاء با آن جوهر مجرد دارند. بعضی اساسا
گفته اند زمان یعنی خود واجب الوجود، زمان در واقع اسم دیگری است از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 41
واجب الوجود. بعضی دیگر گفته اند زمان یك جوهر ممكن الوجود مجرد است، كه
این نظریه را به افلاطون نسبت داده اند كه او زمان را یك حقیقت مستقل یعنی
جوهر الذات [و به عبارت كاملتر] یك جوهرِ مستقل مجردِ قائم به ذات می داند، كه
فخر رازی هم- آن طور كه مرحوم آخوند در شرح هدایه نقل كرده- در كتاب
عیون الحكمه همین نظر افلاطون را اختیار كرده است.