تا اینجا ادلّه ی موافق و مخالف پوشش و نظر و هم روش دقیق و معتدل اسلام در مجموع روابط زنان و مردان طبق مدارك كتاب و سنّت روشن شد و معلوم شد ادلّه ی مزبور عدم وجوب سَتر وجه و كفین را مدلّل می سازد و هم جایزبودن نگاهی را كه از روی تلذذ نباشد و ریبه ای هم در كار نباشد تقویت می كند.

اكنون باید ببینیم فتواها چیست؟ هركس می خواهد بداند علمای اسلام از صدر اول تاكنون در این دو مسأله ی مهم چگونه فتوا داده اند.

اولاً نظر فقهای اسلام درباره ی پوشش وجه و كفین چیست؟ و ثانیاً درباره ی نظر چه نظری دارند؟ .

در اینكه پوشیدن وجه و كفین لازم نیست ظاهراً در میان تمام علمای اسلامی اعمّ از شیعه و سنی اختلافی نیست. فقط یك نفر از علمای اهل تسنن به نام ابوبكر بن عبدالرحمن بن هشام نظر مخالف دارد، آنهم معلوم نیست كه نظرش در مورد نماز است یا در مورد نامحرم.

درباره ی چهره هیچ گونه اختلافی نیست، احیاناً بعضی از علما درباره ی دستها تا مچ و یا درباره ی پاها تا ساق اختلاف كرده اند كه آیا جزء استثنا هست یا نیست.

در میان مسائل فقهی شاید كمتر مسأله ای اینچنین پیدا شود كه این گونه مورداتفاق نظر میان علمای اسلام اعم از شیعه و سنی بوده باشد.

پیش از آنكه نقل اقوال كنیم دو مطلب باید ذكر شود: یكی اینكه مسأله ی پوشش را فقها در دو جا طرح می كنند. یكی در باب نماز، از باب اینكه در نماز واجب است كه زن تمام بدن خویش را بپوشاند، خواه نامحرمی وجود داشته باشد و یا وجود نداشته باشد. در اینجا این سؤال پیش می آید كه آیا وجه و كفین هم در نماز باید پوشیده باشد یا نه؟ دیگر در باب نكاح، به مناسبت بحث از اینكه خواستگار تا چه حدودی حق دارد به زن مورد نظر خود نگاه كند. در اینجا نیز معمولاً یك بحث كلی درباره ی پوشش و یا درباره ی جواز و عدم جواز نظر می شود.

علیهذا از نظر فقه دو نوع «سَتر» داریم: ستر صلاتی، یعنی پوششی كه در نماز باید به كار برده شود كه البته شرایطی دارد از قبیل اینكه پاك باشد، غصبی نباشد و غیره. و ستر غیرصلاتی كه در مقابل مردان بیگانه باید رعایت شود و شرایط خاص نماز را ندارد. بعداً خواهیم گفت كه ظاهراً اختلافی نیست در اینكه ستر صلاتی و غیرصلاتی از نظر مقدار و حدود پوشش با هم تفاوت ندارند.

مطلب دوم اینكه فقها اصطلاحی دارند، می گویند: بدن زن جز چهره و دو دست «عورت» است. ممكن است این تعبیر در نظر بعضیها زننده جلوه كند روی این جهت كه بگویند: «عورت» یعنی یك چیز زشت و مستقبح. آیا از نظر فقه اسلامی بدن زن جز چهره و دو دست یك چیز زشت و مستقبح است؟ ! .

پاسخ این است كه كلمه ی «عورت» به معنی یك چیز زشت و قبیح نیست. لهذا به هر امر زشت و قبیحی «عورت» گفته نمی شود و متقابلاً كلمه ی «عورت» در مواردی به كار برده می شود كه هیچ گونه مفهوم قبح و زشتی ندارد.

مثلاً در قرآن كریم در داستان غزوه ی احزاب كه اشاره به بهانه جویی برخی ضعیف الایمان ها می كند می فرماید: «وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ اَلنَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلاّ فِراراً» [1]یعنی یك دسته از آنان از پیغمبر اجازه ی مراجعت می خواهند و می گویند خانه هامان بی حفاظ است، حصار كافی ندارد و حال آنكه خانه هاشان بی حفاظ نیست، جز فرار قصدی ندارند.

در اینجا كلمه ی «عورت» در مورد خانه به اعتبار بی حفاظ بودن آن به كار رفته است و بدیهی است كه هیچ گونه مفهوم قبح و زشتی در اینجا وجود ندارد. در آیه ی 58 سوره ی نور كه قبلاً تفسیر شد سه وقت خلوت (قبل از نماز صبح، نیمروز، بعد از عشاء) به اعتبار اینكه افراد در این وقت لباسها را از تن بیرون می آورند و حفاظی ندارند به نام «سه عورت» خوانده شده است.

صاحب مجمع البیان كه از لحاظ شكافتن معانی لغتها در میان مفسران بی نظیر و در میان غیرمفسران كم نظیر است در ذیل آیه ی 13 سوره ی احزاب آنجا كه لغت را معنی می كند می گوید:

وَالْعَوْرَةُ كُلُّ شَیْ ءٍ یُتَخَوَّفُ مِنْهُ فی ثَغْرٍ اَوْ حَرْبٍ. وَ مَكانٌ مُعْوِرٌ وَ دارٌ مُعْوِرَةٌ اِذا لَمْ تَكُنْ حَریزَةً. .

عورت به هر چیز آسیب پذیر كه مورد نگرانی است گفته می شود، از قبیل نقاط سرحدی و یا یك امر مربوط به جنگ. مكان مُعوِر و خانه ی معور یعنی خانه ای كه استحكام ندارد و آسیب پذیر است.

پس معلوم می شود این تعبیر فقهی مشتمل بر نوعی تحقیر نمی باشد. به زن از آن جهت «عورت» گفته می شود كه مانند خانه ای بی حصار است و آسیب پذیر می باشد و باید در حصار پوشش قرار گیرد.

اكنون برویم بر سر نقل اقوال فقها. علاّمه در تذكرة الفقهاء كتاب الصلاة می فرماید:

«جمیع بدن زن عورت است جز چهره، به اجماع جمیع علما در جمیع شهرها جز ابوبكر بن عبدالرحمن بن هشام كه تمام بدن زن را عورت دانسته است و سخن او به حكم اجماع مردود است. از نظر علمای ما (شیعه) دو دست تا مچ نیز مانند چهره است و عورت نیست. مالك بن انس و شافعی و اوزاعی و سفیان ثوری در این جهت با علمای شیعه هم عقیده اند زیرا ابن عباس در تفسیر سخن خدا: «وَ لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» وجه و كفّین را توأماً جزء استثنا شمرده است. اما به عقیده ی احمد حنبل و داود ظاهری كفّین باید پوشیده شود. و سخن ابن عباس كافی است در رد سخن آنها. » علامه بعد سخن خود را درباره ی قدمین ادامه می دهد كه آیا باید پوشیده بماند یا نه؟ .

چنانكه ملاحظه می شود فقهای اسلام در باب ستر صلاتی به آیه ی سوره ی نور تمسك می كنند كه مربوط به نماز نیست، زیرا آنچه در نماز لازم است پوشیده شود همان است كه در مقابل نامحرم باید پوشیده شود و شاید اگر بحثی باشد در این است كه آیا در نماز، زاید بر آنچه در مقابل نامحرم باید پوشیده شود لازم است پوشیده شود یا نه؟ اما در اینكه آنچه در نماز لازم نیست پوشیده شود در مقابل نامحرم هم لازم نیست پوشیده شود، بحثی نیست.

ابن رشد، فقیه و طبیب و فیلسوف معروف اندلسی، در كتاب بدایة المجتهد [2] می گوید:

«عقیده ی اكثر علما بر این است كه بدن زن جز چهره و دو دست تا مچ، عورت است.

ابوحنیفه معتقد است كه قدمین نیز عورت شمرده نمی شود. و ابوبكر بن عبدالرحمن بن هشام معتقد است كه تمام بدن زن بلااستثناء عورت است. » .

در كتاب الفقه علی المذاهب الخمسة [3] تألیف شیخ جواد مغنیه می گوید:

«علمای اسلام اتفاق نظر دارند كه بر هر یك از زن و مرد لازم است آنچه را در خارج نماز باید بپوشد در حال نماز هم باید بپوشد. اختلاف در این است كه آیا در نماز مقداری زاید بر آنچه در خارج نماز باید پوشیده شود لازم است پوشیده شود یا نه؟ آنچه در زن مورد بحث است این است كه آیا وجه و كفین یا مقداری از آنها در نماز لازم است پوشیده شود- با آنكه در خارج نماز لازم نیست- یا لازم نیست؟ و آنچه در مرد مورد بحث است این است كه آیا زیاده بر ما بین ناف و زانو لازم است در نماز پوشیده شود؟ » آنگاه چنین می گوید:

«به عقیده ی علمای شیعه ی امامیه بر زن در حال نماز همان قدر واجب است بپوشد كه در غیر نماز باید از نامحرم بپوشد. . . » .

نقل سخنان علما در این زمینه به طول می انجامد. علمای گذشته در كتابهای خود اگر بحث كرده اند به همین گونه نظر داده اند كه گفته شد. معمولاً فقها مسأله ی پوشش را در باب «صلاة» و مسأله ی نظر را در باب «نكاح» متعرّض شده اند.

عجیب این است كه بعضی از بزرگان فقهای معاصر پنداشته اند كه عقیده ی علامه در تذكره این است كه پوشیدن چهره واجب است [4]، و این اشتباه است. علامه در تذكره در مسأله ی «جواز نظر» با دیگران اختلاف دارد- چنانكه خواهیم گفت- نه در مسأله ی پوشش.

اما مسأله ی جواز و عدم جواز نظر: علامه در تذكرة الفقهاء كتاب النكاح می گوید:

«نظر مرد به زن یا به واسطه ی حاجت و ضرورت است (مانند كسی كه قصد خواستگاری دارد) یا حاجت و ضرورتی در كار نیست. اگر حاجت و ضرورت در كار نیست نظر به غیر وجه و كفین جایز نیست. اما وجه و كفین، اگر خوف فتنه در كار است نظر به آنها نیز جایز نیست و اگر خوف فتنه در كار نیست به عقیده ی شیخ طوسی مانعی ندارد ولی مكروه است. اكثر شافعیه نیز همین عقیده را دارند ولی به عقیده ی بعضی از شافعیه نظر به وجه و كفین حرام است. » .

علامه پس از آنكه ادله ی این عده از شافعیه را نقل می كند می گوید: «به عقیده ی من نیز نظر بر وجه و كفین حرام است. » .

محقق در شرایع می گوید: نظر به چهره و دو دست یك بار جایز است و تكرارش جایز نیست. شهید در لمعه و علامه در بعضی كتابهایش همین عقیده را انتخاب كرده اند.

مجموعاً در باب نظر بر وجه و كفین سه قول است:

الف. ممنوعیت مطلقاً. علامه در تذكره و چند نفر معدود دیگر و از آن جمله صاحب جواهر این عقیده را انتخاب كرده اند.

ب. جواز نظر یك نوبت و ممنوعیت تكرار نظر. محقق در شرایع و شهید اول در لمعه و علامه در بعضی دیگر از كتبش تابع این نظرند.

ج. جواز مطلقاً. شیخ طوسی، كلینی، صاحب حدائق ، شیخ انصاری، نراقی در مستند و شهید ثانی در مسالك این نظر را تأیید می كنند. شهید ثانی در مسالك این قول را تأیید و ادله ای كه شافعیه بدان تمسك كرده اند و مورد پسند علامه واقع شده است رد می كند ولی در آخر می گوید: «شك نیست كه قول به تحریم، طریق احتیاط و سلامت است. » .

تا اینجا عقیده ی قدمای علمای اسلام را درباره ی پوشش و هم درباره ی نظر ذكر كردیم.

اما علمای متأخر:

مرحوم آیة اللّه سید محمد كاظم طباطبائی یزدی در عروة الوثقی راجع به مسأله ی پوشش در غیرنماز می گوید:

«بر زن واجب است تمام بدن خویش را جز وجه و كفین از غیر محارم بپوشد. » [5] درباره ی مسأله ی نظر می گوید:

«بر مرد جایز نیست نظر به زن اجنبی، همچنانكه بر زن جایز نیست نظر به مرد اجنبی. جماعتی وجه و كفین را استثنا كرده گفته اند مطلقاً نظر بر آنها جایز است.

بعضی دیگر گفته اند نظر یك بار جایز است و بیش از یك بار جایز نیست. احوط ممنوعیت است مطلقاً. » [6] اما فقهای متأخر و معاصر غالباً در این دو مسأله از اظهارنظر صریح در رساله های عملیّه خودداری كرده اند و معمولاً طریق احتیاط می پویند.

در میان علمای متأخر و معاصر، حضرت آیة اللّه حكیم دامت بركاته در رساله ی منهاج الصالحین چاپ نهم، كتاب النكاح، مسأله ی سوم، فتوای صریح دارند و وجه و كفین را صریحاً استثنا می كنند. ایشان می فرمایند:

«جایز است نظر به كسی كه قصد تزویج او را دارد. همچنین جایز است نظر به زنان اهل ذمّه- به شرط عدم تلذّذ- و همچنین زنان بی پروا كه نهی آنها اثر ندارد- به شرط عدم تلذّذ- و همچنین زنانی كه به وجهی محرم می باشند. و نظر به غیر اینها حرام است مگر بر چهره و دو دست تا مچ، آنهم به شرط عدم تلذّذ. »

---

[1] . احزاب/13

[2] . ج /1ص 111

[3] . ص 113

[4] . در مستمسك العروة ، ج /5ص 190- 192 آیة اللّه حكیم پس از آنكه ادله ی عدم لزوم پوشش را تقویت می كنند می فرمایند: «وَ مِنْ ذلِكَ یَظْهَرُ ضَعْفُ ما عَنِ التَّذْكِرَةِ مِنَ الْمَنْعِ وَ قَوّاهُ فِی الْجَواهِر. . . » . ظاهراً صاحب جواهر نیز نظرش به مسأله ی نظر است نه وجوب ستر. به هر حال این نسبت به علامه در تذكره قطعاً صحیح نیست.

[5] . عروة الوثقی ، كتاب الصلاة، فصل ساتر

[6] . عروة الوثقی ، كتاب النكاح، مسأله ی 31