كلمه ی دیگری كه در این آیه به كار رفته است كلمه ی «یَغُضّوا» است كه از ماده ی «غضّ» است. «غضّ» و «غمض» دو لغت است كه هر دو در مورد چشم به كار می رود و برخی آندو را با هم اشتباه می كنند. باید معنای این دو كلمه را نیز مشخص كنیم. غمض به معنای برهم گذاردن پلكهاست. می گویند غمض عین كن. كنایه است از اینكه صرف نظر كن.

چنانكه ملاحظه می كنید این لغت با كلمه ی «عین» همراه می شود نه با كلمه ی «بصر» .

ولی در مورد كلمه ی «غضّ» می گویند «غضّ بصر» و یا «غضّ نظر» و یا «غضّ طرف» . غضّ به معنای كاهش دادن است و غضّ بصر یعنی كاهش دادن نگاه. در قرآن كریم سوره ی لقمان آیه ی 19 از زبان لقمان به فرزندش می گوید: «وَ اُغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ » یعنی صدای خودت را كاهش بده، ملایم كن، فریاد نكن. در آیه ی 3 از سوره ی حجرات می فرماید: «إِنَّ اَلَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اَللّهِ أُولئِكَ اَلَّذِینَ اِمْتَحَنَ اَللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی » یعنی آنان كه صدای خود را (هنگام سخن گفتن) در حضور رسول خدا ملایم می كنند، یعنی فریاد برنمی آورند، آنان كسانی هستند كه خداوند دلهایشان را برای تقوا آزمایش كرده است.

در حدیث معروف هندبن ابی هاله كه اوصاف و شمائل رسول اكرم را توصیف كرده چنین آمده است: «وَ اِذا فَرِحَ غَضَّ طَرْفَهُ» [1]یعنی وقتی كه خوشحال می شد چشمها را به حالت نیم خفته درمی آورد. بدیهی است كه مقصود این نیست كه چشمها را روی هم می گذاشت و یا به طرف مقابل نگاه نمی كرد.

مرحوم مجلسی در بحار این جمله را این طور تفسیر می كند: «اَیْ كَسَرَهُ وَ اَطْرَقَ وَ لَمْ یَفْتَحْ عَیْنَهُ. وَ اِنَّما یَفْعَلُ ذلِكَ لِیَكونَ اَبْعَدَ مِنَ الْاَشَرِ وَ الْمَرَحِ. » یعنی پلك چشم را می شكست و سر را به پایین می انداخت و چشمها را نمی گشود. چنین می كرد تا از حالت شادی زدگی دور باشد. معمولاً افرادی كه مغلوب احساسات خود هستند هنگامی كه شادی به آنها رو می آورد بی اختیار چشمها را گشاد می كنند و قهقهه سر می دهند و به هیجان می آیند، برخلاف افراد سنگین و باوقار.

علی علیه السلام در توصیه ی معروفش به فرزند خود محمدبن الحنفیّة هنگامی كه در جنگ جمل پرچم را به او داد فرمود: «كوهها اگر از جا كنده شوند تو سر جای خود باش، دندانها را روی هم فشار بده (تا خشم و غضبت تحریك شود) ، سر خود را به خداوند عاریه بده و پاها را در زمین میخكوب كن. » آنگاه در آخر اضافه فرمود: «اِرْمِ بِبَصَرِكَ اَقْصَی الْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَك» [2]یعنی تا آخرین نقطه ی دشمن را نظر بینداز و چشمها را بخوابان. بدیهی است كه مقصود این نیست كه چشمها را ببند یا نگاه نكن؛ مقصود این است كه به یك نقطه ی معین مخصوصاً به تجهیزات دشمن خیره نشو.

همچنین در دستورالعمل عمومی آن حضرت به اصحابش در جنگها می فرماید:

«غُضُّوا الْاَبْصارَ فَاِنَّهُ اَرْبَطُ لِلْجَأْشِ وَ اَسْكَنُ لِلْقُلوبِ وَ اَمیتُوا الْاَصْواتَ فَاِنَّهُ اَطْرَدُ لِلْفَشَلِ» [3]نگاهها را به تجهیزات دشمن كم كنید كه این طور دلها محكمتر و آرامتر است. بانگها را كوتاه كنید كه این طور بهتر سستی را طرد می كند.

از همه ی این موارد چنین فهمیده می شود كه معنی «غضّ بصر» كاهش دادن نگاه است، خیره نشدن و تماشا نكردن و به اصطلاح نظر استقلالی نیفكندن است.

صاحب مجمع البیان در ذیل آیه ی مورد بحث (آیه ی سوره ی نور) می گوید: «اَصْلُ الْغَضِّ النُّقْصانُ» یعنی ریشه ی معنی «غض» كاهش و كمی است «یُقالُ غَضَّ مِنْ صَوْتِهِ وَ مِنْ بَصَرِهِ اَیْ نَقَصَ» یعنی وقتی كه این ماده به صوت و یا بصر نسبت داده می شود یعنی آن را كاهش داد. در ذیل تفسیر آیه ی سوره ی حجرات می گوید:

«غَضَّ بَصَرَهُ اِذا ضَعَّفَهُ عَنْ حِدَّةِ النَّظَرِ» یعنی معنی «غَضَّ بَصَرَهُ» این است كه تند نگاه كردن را كم كرد. راغب اصفهانی در كتاب نفیس مفردات القرآن این كلمه را عیناً همین طور معنی می كند.

علیهذا در آیه ی مورد بحث معنای «یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ » این است كه نگاه را كاهش بدهند یعنی خیره نگاه نكنند و به اصطلاح علمای اصول نظرشان آلی باشد نه استقلالی.

توضیح اینكه یك وقت نگاه انسان به یك شخص برای ورانداز كردن و دقت كردن به خود آن شخص است مانند اینكه بخواهد وضع لباس و كیفیت آرایش او را مورد مطالعه قرار دهد، مثلاً ببیند كراواتش را چگونه بسته است و موی سرش را چگونه آرایش كرده است. ولی یك وقت دیگر نگاه كردن به شخصی كه با او روبرو است برای این است كه با او حرف می زند و چون لازمه ی مكالمه نگاه كردن است به او نگاه می كند.

این نوع از نگاه كردن كه به عنوان مقدمه و وسیله ی مخاطبه است نظر آلی است، ولی نوع اول نظر استقلالی است. پس معنی جمله این است: به مؤمنین بگو به زنان خیره نشوند و چشم چرانی نكنند.

این نكته باید اضافه شود كه برخی از مفسران كه «غضّ بصر» را به معنی ترك نظر گرفته اند مدعی هستند كه مقصود ترك نظر به عورت است همچنانكه جمله ی بعد نیز ناظر به حفظ عورت از نظر است. و باز همان طور كه فقها گفته اند، فرضاً مقصود از «غضّ بصر» ترك نگاه به طوركلی باشد اعم از نگاهی كه به منظور تماشا و التذاذ باشد و یا نگاهی كه لازمه ی مخاطبه است، متعلَّق نگاه ذكر نشده است كه چیست [4] ولی اگر چنانكه ما استنباط كردیم مقصود از «غضّ بصر» این باشد كه خیره نگاه نكنند، یعنی ناظر به نگاهی باشد كه لازمه ی مخاطبه است و مقصود این است كه چشم چرانی نكنند، قطعاً متعلَّق غضّ بصر چهره است و بس زیرا آنچه ضرورت اقتضا می كند همین قدر است. نگاه به غیر چهره (و شاید دو دست تا مچ نیز) حتی با غضّ بصر نیز جایز نیست.

---