موضوع بحث، پرورش استعداد عقلانی و فكری بود؛ تعقل، عقل، و علم كه از شئون عقل است. اسلام [دارای ] چنین منطقی است كه همیشه از عقل استمداد می كند و كمك می خواهد؛ یعنی وقتی كه مردم را دعوت می كند، عقل مردم را برمی انگیزد و نمی گوید «اگر می خواهید ایمان پیدا كنید هرگز فكر نكنید، تعقل نداشته باشید، تعقل انسان را به جایی نمی رساند، ایمان مرحله ای است غیر از مرحله تعقل و تفكر، و انسان باید تسلیم بشود تا حقیقت ایمان برایش كشف گردد» ، از این جور حرفهایی كه بالخصوص در مسیحیت زیاد دیده می شود. در پایان جلسه گذشته، آقای مهندس بازرگان تذكر دادند كه این مطلب چندان احتیاج به توضیح ندارد، یعنی نیازی به اینكه در این جهت بحث بشود چندان نیست، ولی یك مطلب دیگر خوب است بحث بشود و آن اینكه از زبان بسیاری از مسلمین، ما نقطه مقابل این حرف را می شنویم. در قرآن مطلب این جور است، عقلْ تقدیس و تعظیم و به كمك گرفته شده است ولی در منطق مسلمین مسئله تحقیر عقل و علم احیانا زیاد دیده می شود. بنده به ایشان عرض كردم كه من به این نكته توجه داشته ام و در یادداشتهای قبلی خودم هم اینها را دارم، و تذكر بجایی است، و امروز می خواهم مقداری دربارهاین مطلب صحبت بكنم. واقعا هم چنین است. در درجه اول، در ادبیات ما تحقیر عقل زیاد دیده می شود، هم در ادبیات عرفانی و هم در ادبیات غیرعرفانی. و بعلاوه جریانهایی در تاریخ اسلام رخ داده است كه در آن جریانها مسئله عقل مطرح بوده: یكی جریان كلامی اشعری و معتزلی است، دیگر جریان فقهی قیاس ابوحنیفه و مخالفت با قیاس ابوحنیفه، و سوم مسئله عرفان و تصوف است، كه این سه تقریبا سه جریان اصیل است كه باید بحث بشود. در اینجا واقعا ما با سه مكتب برخورد می كنیم كه در كلام هریك از آنها، از یك وجهه خاصی، نوعی مخالفت با عقل می بینیم، ولی هركدام یك راه بالخصوصی است و یك وجهه خاصی دارد. از این سه مكتب كه بگذریم، به طور متفرقه هم- نه به صورت مكتب- سخنانی است كه در میان ما حُكم مَثَل سائر را پیدا كرده (و این چیزهایی كه در میان مردم حكم مثل سائر را پیدا می كند اثر تربیتی فوق العاده ای دارد، یعنی اثر بسیار زیادی در تكوین روحیه مردم دارد) . ابتدا از این متفرقه ها شروع می كنیم و بعد وارد آن سه مكتب می شویم.