از مجموع آنچه گذشت معلوم شد كه رسول اكرم به حكم تاریخ قطعی و به شهادت قرآن و به حكم قرائن فراوانی كه از تاریخ اسلام استنباط می شود، لوح ضمیرش از تعلّم از بشر پاك بوده است. او انسانی است كه جز مكتب تعلیم الهی مكتبی ندیده و جز از حق دانشی نیاموخته است. او گلی است كه جز دست باغبان ازل دست دیگری در پرورشش دخالت نداشته است.

او با آنكه با قلم و كاغذ و مركّب و خواندن و نوشتن آشنا نبود، در كتاب مقدّس خویش به قلم و آثار قلم به عنوان یك امر مقدّس سوگند یاد كرد [1] و در اوّلین پیام آسمانی خود فرمان خواندن داد؛ علم و دانش و صنعت به كار بردن قلم را، پس از نعمت آفرینش، بزرگترین نعمت ارزانی شده به بشر معرّفی كرد [2]. آن كس كه خود قلم به دست نگرفته بود بلا فاصله پس از ورود به مدینه و ایجاد امكانات ساده، «نهضت قلم» ایجاد كرد و با آنكه خود معلّمی از بشر ندیده بود و دار العلم و دانشگاهی طی نكرده بود، خود معلّم بشر و پدیدآورنده ی دارالعلم ها و دانشگاهها شد.

حضرت رضا (علیه السّلام) در مناظره ی خویش با ارباب ادیان خطاب به رأس الجالوت فرمود:

آن چیزی كه بیش از پیش عظمت و رفعت و آسمانی بودن قرآن كریم را مدلّل می سازد این است كه این كتاب عظیم آسمانی با اینهمه معارف در باب مبدأ، معاد، انسان، اخلاق، قانون، قصص، عبرتها، مواعظ، و با اینهمه لطف و زیبایی و فصاحت، بر زبان كسی جاری شده كه خود امّی بوده است؛ نه تنها هیچ مدرسه و دانشگاه و دار العلمی را در همه ی عمر ندیده است و با هیچ دانشمندی از دانشمندان جهان روبرو نشده است، حتّی یك كتاب ساده از كتابهای عصر خود را نخوانده است.

آیت و معجزه ای كه خداوند بر آخرین پیامبرش فرستاد از نوع كتاب و نوشته است، از نوع سخن است، از نوع فكر و احساس است، با عقل و با فكر و با دل و ضمیر سر و كار دارد. این كتاب قرنهاست كه قدرت خارق العاده ی معنوی خود را نشان داده و نشان می دهد، روزگار نمی تواند آن را كهنه كند، میلیونها میلیون دل را به سوی خود كشیده و می كشد، نیروی حیاتی در آن موج می زند، چه عقلهای مفكّری را به اندیشه و تدبّر واداشته و چه دلهایی را لبریز از ایمان و ذوق و شوق معنوی كرده و چه مرغان سحر و شب زنده دارانی را غذای روحی شده و چه اشكها را از عشق به خدا و خوف از خدا در نیمه های شب بر گونه ها جاری ساخته است و چه ملّتهای اسیر و به زنجیر كشیده را از چنگال ظلم و استبداد نجات داده است.

آری، عنایت ازلی برای اینكه آیت بودن این كتاب و وحی بودنش بیشتر روشن شود آن را بر بنده ای از بندگانش فرود آورد كه یتیم، فقیر، چوپان، صحراگرد و درس ناخوانده و مكتب نادیده بود.

---