1. در دفتر 89، ص 156، بحث روزه به مناسبت بحث از اینكه تكرار هر عملی در ملكه ی آن عمل مؤثر است، تكرار ورزش بدن برای نیرومندی، عمل تیراندازی یا خط نویسی یا موسیقی برای تیراندازی و خطاطی و موسیقیدانی، تكرار عمل پرهیزكاری (روزه ی سی روزه) نیز برای ملكه ی پرهیزكاری مفید و مؤثر است، گفته ایم:

«در بعضی ملل قدیم (مثل اسپارت) كودكان خود را از كودكی مشق سربازی می دادند. » برای این مطلب رجوع شود به تاریخ تربیت، مثلاً در ایران باستان، یونان باستان، مصر باستان، عرب جاهلیت، عصر جدید.

شاعر می گوید: 2. بعضی خیال می كنند كه تربیت كودك از زمانی آغاز می شود كه كودك آماده ی تعلیم است، یعنی تعلیم و تربیت را همزمان فرض می كنند و حال آنكه تربیت چند مرحله مقدم بر تعلیم است، و شاید یك علت تقدم جمله ی «یزكیهم» بر «یعلمهم» در آیه ی كریمه ی قرآن (با توجه به اینكه مفهوم «یزكیهم» بنا بر آنچه در المیزان آمده یربیهم و ینمیهم است) همین باشد.

اولاً به یك معنی تربیت طفل از دوران جنینی و حتی قبل از جنینی او آغاز می شود. در دستورهای اسلامی یك سلسله آداب و مقررات برای قبل از مباشرت و حین مباشرت و دوره ی حمل آمده است.

ثانیاً آنچنانكه امثال راسل در كتاب در تربیت و دیگران درباره ی روانشناسی كودك گفته اند، طفل در دوران شیرخوارگی و قبل از یكساله شدن هم آماده ی نقش پذیری و شكل پذیری و آماده ی برخی بیماریهای روانی است و لازم است بهداشت روانی او رعایت شود. بهداشت روانی چندین مرتبه از بهداشت بدنی دقیقتر است و نیازمند تخصص بیشتر.

می گویند كودك برحسب غریزه از دو چیز می ترسد: صدای بلند و وحشتناك، دیگر سقوط و خالی شدن زیر پایش. علیهذا كسانی كه از روی عدم توجه بیخ گوش فرزند كوچك فریاد می كشند باید بدانند كه منشأ نوعی ترسها و اضطرابهای روانی در كودك می گردند كه تا آخر عمر ممكن است باقی بمانند، و یا كسانی كه كودك را به شوخی و یا از روی عصبانیت پرت می كنند ناراحتیهای روانی و اضطرابهای روحی وحشتناكی در كودك ایجاد می كنند.

روان كودك از نظر اعتدال در رعایت و ترتیب اثر دادن به گریه هایش فوق العاده حساس است. بی اعتنایی به ناراحتیهای او روح او را بیمار و بدبین می كند، همچنانكه ترتیب اثر دادن به بهانه های بیجای او نیز روح را پرتوقع و بهانه جو می كند. نظم در رساندن غذا بسیار ضروری است. ساكت كردن بچه وسیله ی پستان یا پستانك گذاشتن به دهان او بسیار خطرناك است. در این باره رجوع شود به فصل چهارم كتاب در تربیت تألیف راسل.

پس ما در واقع چند مرحله داریم:

مرحله ی قبل از پیدایش و تكوّن یا مرحله ی آمادگی، و آداب و وظایفی كه مربوط به این مرحله است.

مرحله ی دوم، مرحله ی دوره ی گیاهی یا جنینی كودك است كه مانند گیاه متصل است از ریشه به وجود مادر و از آب و هوا و زمین وجود مادر تغذیه می كند ولی در عین حال بالاتر از گیاه است؛ یعنی مادر در مرحله ی جنین تنها در جسم كودك مؤثر نیست، در روح كودك نیز مؤثر است. حتی ممكن است ترسها و وحشتها و اضطرابهای مادر در دوره ی رحم در روان كودك اثر بگذارد همچنانكه اندیشه ها، فكرها، نیكخواهیها، بدخواهیها، تصور خیر و خدمت یا شرارت و جنایت، همه ی اینها مؤثر است. در این مرحله، تأثیر از نوع تأثیر زمین در گیاه است. مرحله ی سوم، مرحله ی عكس العمل های قهری و غیر مستشعر است كه كودك خواه ناخواه بدون آنكه خود آگاه به كار و عكس العمل خود باشد انجام می دهد و آنها مربوط به دوره ی شیرخوارگی است. حتی محكم بسته شدن به قنداق ممكن است عكس العمل روانی نامطلوب داشته باشد. در این مرحله مخصوصاً مهر و نوازش مادر كار خود را می كند.

مرحله ی چهارم، مرحله ی آگاهی تقلیدی و یا تلقینی است كه در كودك معمولاً از دوسالگی به بعد پیدا می شود. در این مرحله كودك آماده ی تقلید و حكایت و شبیه سازی كارهای پدر و مادر است كه قهرمان دنیای كودكند، یعنی هركاری آنها بكنند كودك میل دارد تكرار كند. برای كودك مسأله ی آیا صحیح است یا صحیح نیست مطرح نیست، البته صحیح است ولی نه به معنی اینكه تصوری هم از ناصحیحی می تواند داشته باشد. در این مرحله است كه پدر و مادر به عنوان «الگو» های قهری، مسؤولیت فراوانی در تربیت كودك دارند.

معلوم است كه پسری كه می بیند پدرش نماز می خواند، تقلید نمازخواندن پدر را درمی آورد و همچنین دختری كه مادر را در حال نماز می بیند؛ برعكسِ پسری كه پدر را در حال شرابخواری و بدمستی می بیند و یا دختری كه مادرش را در حال رقص و انداختن خود در آغوش این و آن می بیند [1] حس تقلید، حس عجیبی است در انسانهای رشدنیافته. این حس در حیوانهای كم شعور نظیر مرغ، الاغ، گاو و حتی اسب وجود ندارد ولی در حیوانات به اصطلاح راقی نظیر میمون و خرس و شاید فیل وجود دارد. و انسان هر اندازه كه قوه ی تمیز و اندیشه و عاقله اش رشد كند و استقلال بیابد، از تقلید آزاد می شود. البته اینجا مقصود این است كه سایه وار و آیینه وار كار دیگری را پیروی می كند بدون هیچ دلیلی و این غیر از تبعیت جاهل از عالم است كه كاری منطقی است.

اما تلقین. تلقین از مرحله ی عمل و رفتار تجاوز می كند و به مرحله ی روح و احساس و اندیشه مربوط است. تلقین پذیری و القاپذیری روح انسان فوق العاده عجیب و در عین حال خطرناك است [2] در مسأله ی تقلید می گویند جلو تقلید كودك را به عنوان عملی شیطنت آمیز نباید گرفت، بلكه باید مراقبت كرد كه همواره در برابر كودك و روحیه ی طوطی صفت او كارهایی انجام داد كه شایسته است كودك تقلید كند و عادت نماید و مهارت پیدا كند. مبارزه با اعمال مقلدانه ی كودك به عنوان اینكه اینها شیطنت است، كار خطرناكی است.

جمله ی نهج البلاغه:

و انما قلب الحدث كالارض الخالیة ما القی فیها من شی ء قبلته، فبادرتك بالادب قبل ان یقسو قلبك و یشتغل لبك. در كتاب دنیای كودك، صفحه 69، درباره ی تلقین ترس یا شجاعت می گوید:

«فرض كنیم مادری دست فرزند سه ساله ی خود را گرفته و از كوچه ای می گذرد. ناگهان سگی به طرف او پارس می كند.

كودك، بهت زده می ایستد و نگاه خود را به طرف مادر می دوزد تا ببیند چه واكنشی مادر در برابر عوعو سگ از خود نشان می دهد. حال اگر مادر ترسو باشد و رنگ ببازد و لرزه بر اندامش افتد و آنگاه درصدد فرار برآید، عیناً نظیر همین حالت در كودك هم ظاهر می شود. ولی اگر مادر با خونسردی برسر جا بایستد و با بی اعتنایی به جانب سگ نگاه كند، كودكش نیز در شرایط عادی سرجای خود می ایستد و ابداً دستپاچه و مضطرب نمی شود. . .

از حس تلقین پذیری كودك چگونه می شود بهره برداری كرد؟ با استفاده از همین حس تلقین پذیری كودك می توان كودك را به هرگونه ای كه دوست داریم تربیت كنیم. مادر و همچنین پدر و سایر افرادی كه با كودك سر و كار دارند باید بدانند كه كودك به موجب حس تلقین پذیری خود، یك آیینه ی صاف و گیرایی است كه هرچه در برابرش قرار دهند آن را گرفته، به خوبی انعكاس می دهد. پس باید در مقابل او حالات متعادل و رویه های نرم و مثبتی داشته باشید تا كودك عیناً همانها را در وجود خود پیاده كند. » از جمله ی «كل مولود یولد علی الفطرة الاّ ان ابواه یهودانه او ینصرانه او یمجسانه» حدود مسؤولیت پدر و مادر را می توان به دست آورد كه با فراهم كردن موجبات عكس العمل های ناروای روحی در دوران ماقبل تمیز كودك و موجبات تقلید و تلقین و بعد هم تعلیم، چه نقش مؤثری دارند.

ضمناً معلوم شد كه محیط خانواده بیشتر محیط عكس العمل های اولیه و دیگر تقلید و تلقین است و مدرسه محیط تعلیم، ولی البته هم در خانه تعلیم هست و هم در مدرسه آن سه عامل دیگر.

و هم معلوم شد كه اثر تلقین از برخی تعلیمها اگر بیشتر نباشد كمتر نیست [3] فرزندان بر والدین خصوصاً پدر حقوقی دارند؛ برخی مادی است و برخی معنوی. حقوق مادی از قبیل: حق تغذیه، حق لباس، حق مسكن، حق محافظت از خطر، حق بهداشت و حتی حق تزویج.

غالباً به این حقوق به طور كلی و مبهم توجه هست، گو اینكه كیفیت آن را درست نمی دانند خصوصاً حق تغذیه را. اما یك سلسله حقوق دیگر هست كه اینها حقوق معنوی است از قبیل: حق [تعلیم ] كتابت، حق تعلیم حلال و حرام (كه ظاهراً شامل حق تعلیم اصول معارف هم هست) ، حق تعلیم سباحت، حق تعلیم رمایت، حق عدالت و عدم تبعیض نسبت به سایر اولاد، حق اكرام و احترام، حق تأدیب و تعلیم و تدریب آداب، حق تحسین اسم، حق محبت و نوازش، حق پاسخگویی به سؤالات و پرسشها. همه ی این حقوق و سایر حقوق (از قبیل عدم استفراه امّ) مربوط است به حق تعلیم و تربیت، یعنی همه ی اینها در تعلیم و تربیت صحیح كودك مؤثر است.

---