1. به طوركلی دین و مذهب، خصوصاً ادیان توحیدی (ادیان واقعی) چه نقشی در تاریخ داشته اند؟ اساساً نقشی داشته اند یا نداشته اند و اگر داشته اند مثبت بوده یا منفی؟ ممكن است گفته شود نظر به اینكه انبیا مردم را به آخرتگرایی و ترك دنیا و به درونگرایی و انصراف از بیرون دعوت می كرده اند و به این وسیله مردم را از زندگی دلسرد و منصرف می كرده اند و نشاط زندگی را می گرفته اند و زندگی را بی ارزش و بی اعتبار می دانسته اند، پس اساساً نقش صریح آنها نقش منفی بوده است یعنی بدون هیچ گونه لفافه و پرده ای، همچنان كه در برخی مكاتب فلسفی نیز چنین است نظیر مكتب كلبی یونانی و بودایی هندی و بلكه عرفان و تصوف. لهذا در هر دوره ای كه بیشتر عرفان و تصوف حاكم بوده است دوره ی انحطاط است، خواه به نحو علت و یا معلول، یعنی خواه تصوف علت انحطاط بوده است و یا معلول آن و رشدیابنده در زمینه ی انحطاطها و ناامیدیها و ناكامیها ازمواهب زندگی (ر. ك: نمره ی 4) .

بنابراین طبیعت دین و عرفان و زهد و ریاضت و بالاخره معنویت اقتضا می كند روگرداندن از زندگی را و درنتیجه نه تنها توقف را بلكه انحطاط و تأخر را. تحولات تاریخی و انتقالات از دوره ی پست تر به دوره ی عالیتر و بالاخره توسعه و گسترش وسایل زندگی همه مولود تمرّد از تعلیمات آخرتگرایانه و معنی گرایانه است.

این منطق، منطق كسانی است كه آشنایی شان با دین فقط در این حد است كه دین همان چیزی است كه دعوت به آخرت و ترك دنیا می كند. شك نیست كه دین دعوت به ترك دنیاپرستی می كند اما اگر همه ی تعلیمات دینی همین بود و بس، قهراً لوازمی هم داشت از قبیل آنچه گفته شد. اما دین دعوت به آخرت و اصلاح نظام دنیا می كند.

اصلاح نظام دنیا از یك نظر یكی از دو هدف دین است (لیقوم الناس بالقسط) و از نظری هدف ثانوی آن است، یعنی امری است كه بدون آن وصول به هدف اصلی دین كه خداشناسی و خداپرستی است به هیچ وجه حاصل نمی شود. البته منافاتی نیست كه همه ی آن چیزهایی كه هدف ثانی و ثالث شمرده می شوند، در عین حال خود نوعی كمال هم باشند و خود فی حد ذاته مطلوب هم بوده باشند؛ یعنی ارزش عدالت، آزادی، دانش، عفت، پاكی، قوّت اراده، عدالت، محبت، صرفاً ارزش مقدّمی نیست كه قطع نظر از اینكه در طریق هدف اوّلی واقع شوند با ضد خود برابر باشند، بلكه همه ی اینها در عین اینكه كمالات مطلوبی هستند در مسیر هدف اصلی قرار می گیرند. به عبارت دیگر همه ی اینها اخلاق خدایی است؛ تخلّقوا باخلاق اللّه(ر. ك:

نمره ی 3) .

این است حل مشكل معروفی كه می گویند دین توجهش به خدا و آخرت است و همه چیز دیگر [را] كه در دنیا صورت می گیرد متعلق به دنیا می داند و پست و منحط؛ پس حق، عدالت، آزادی، محبت به خلق، خدمت [و] امثال اینها در دین تحقیر می شود و در قلمرو دنیا. و بعضی كه تا اندازه ای تخفیف می دهند، می گویند درست است كه احیاناً دین به اینها امر می كند ولی ارزش مقدّمی صرف برای این امور قائل است نه ارزش ذاتی. جواب این است كه اینها همه جزء هدفهای ثانوی دین است یعنی هم هدف است و هم مقدمه ی هدف، علیهذا دو ارزشه است. بعضی دیگر در نقطه ی مقابل نظر داده و به دین جنبه ی دنیایی صرف داده اند، گفته اند هدف اصلی دین سعادت و رفاه دنیایی انسانها و رهایی آنها از بدبختی است [1]، عبادت و معرفت خدا وسیله و مقدمه ای است برای این امور زیرا خداوند احتیاجی به معرفت و عبادت بندگان ندارد. گاهی تا آنجا پیش می روند كه انبیا را مصلحان و خیرخواهانی می دانند كه موضوع خدا و آخرت را وسیله قرار دادند برای رهایی و نجات انسانها از رذایل اخلاقی و مظالم اجتماعی.

پس در اینجا چندگونه دید است:

الف. دید افرادی كه نگاهشان را محدود كرده اند به تعلیمات زهدگرایانه ی ادیان و ادیان را ضد زندگی، ترمز پیشرفت و تكامل خوانده اند و مدعی شده اند حق و عدالت در قلمرو دنیا قرار گرفته و تحقیر شده است.

ب. دید گروهی كه اصلاحات زندگی را، مبانی عالی اخلاقی و انسانی را در ادیان دیده اند و پیغمبران را عامل اصلاح و پیشرفت دانسته اند ولی گفته اند ارزشهای انسانی در مكتب انبیا اصالت ندارد، صرفاً مقدمه است زیرا جزء دنیاست.

ج. دید گروهی كه برای ارزشهای اخلاقی و اجتماعی دین ارزش و اصالت قائلند و برای معرفت و عبادت و معنویات خاص دینی جنبه ی مقدّمی قائلند، در عین حال پیامبران را حامل رسالت الهی می دانند. اینها نقطه ی مقابل دسته ی دوم هستند.

د. دید گروهی كه به نوعی ثنویت قائلند و به دو هدف مستقل برای انبیا كه هیچ كدام مقدمه ی دیگری نیست قائلند. می گویند پیغمبران برای دو هدف مستقل آمده اند و دوكاره اند.

هـ. دید گروهی كه به یك هدف اصلی و كلی ناشی از فطرت و آفرینش قائلند و آن اتصال دو سر حلقه ی هستی است، ولی معتقدند كه كمالات اخلاقی و فضایل اجتماعی فی حد ذاته كمال و سعادت انسان می باشند و همان كمال و سعادتها شرط رسیدن به كمال نهایی است. به عبارت دیگر: راه خدا و آخرت از دنیا می گذرد و به عبارت بهتر: ارزشهای اخلاقی و اجتماعی، اخلاق خدایی هستند؛ تخلّقوا باخلاق اللّه. اخلاق عالی از قبیل عدالت، كرامت، جود، عفو، اخلاق خدایی است و خداگونگی است و لهذا اگر فرضاً از معرفة اللّه هم منفك شود و جحودی در كار نباشد در آخرت مفید واقع می شود، آنچنانكه در مورد حاتم و غیره گفته شده است.

2. اكنون نوبت آن است كه بدانیم نقش انبیا در تحولات تاریخی چگونه نقشی بوده است؟ این مطلب مربوط است به بخش فواید و آثار اجتماعی دین.

در اینجا از آنچه ویل دورانت در كتاب درسهای تاریخ بخش مربوط به دین گفته است به علاوه ی مطالب دیگر در این زمینه [استفاده می شود] و این بحث ضمناً زمینه ای است برای بحث «آینده ی دین و مذهب» :

الف. یاری در تعلیم و تربیت. ویل دورانت در درسهای تاریخ، صفحه ی 55 می گوید: «. . . معلمان و پدران و مادران را در تأدیب جوانان یاری كرده است. » ب. تحكیم میثاقها. می گوید:

«. . . به مدد شعارهای خود میثاقهای بشری را به صورت روابط بامهابت انسان و خدا درآورده و از این راه استحكام و ثبات به وجود آورده است. » ج. پشتوانه ی اخلاق. (صفحه ی 56) می گوید:

«. . . از آن وقت (نه از اول) كه پیشوایان دینی این تربیتها و شعائر مربوط به آنها را به سود اخلاق و قانون به كار بردند، دین برای دولت (حكومت، جامعه) نیرویی شد حیاتی و در عین رقیب و هماورد (دولتها) . » د. مبارزه با برده داری. می گوید (صفحه ی 57) :

«كلیسای كاتولیك رومی در تقلیل برده داری و كاستن از خصومتهای خاندانی و كشمكشهای ملی، در برقراری صلح و آشتی و ترویج قضاوت در محاكم ثابت به جای داوری باور و جنگ تن به تن كوشش بسیار كرد. » هـ. مبارزه با شدت مجازاتها و توسعه ی تشكیلات خیرات و مبرّات و. اخلاق برتر از قدرت:

«. . . كلیسا گرچه در خدمت دولت بود، مدعی تفوّق بر تمامدولتها شد، به این دلیل كه اخلاق باید برتر از قدرت باشد. در تعالیم خود می گفت كه وطن پرستی اگر در نظارت وفا و صداقت بزرگتری نباشد ممكن است كه وسیله ای در دست طبع و جنایت باشد. » ز. آزادی عقول از خرافات اولیه، كه «ویضع عنهم اصرهم والاغلال التی كانت علیهم» . داستان ابراهیم با تعبیر عجیب «فرجعوا الی انفسهم» نمونه ی بسیار عالی است [2] ح. آزادی انسان از اسارت هوا و هوس انسانی ط. آزادی اجتماعی از اسارتهای اجتماعی: و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فی الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین. . . و نری فرعون و هامان وجنودهما منهم ماكانوا یحذرون. خلاصه [حمایت ] از مستضعفان و مبارزه با ستمگران و گردنكشان و رهایی بخشیدن اجتماعی به انسانها. و كأیّن من نبی قاتل معه ربیون كثیر. . . 3. رجوع به كتاب جهانی از خود بیگانه، مقاله های دین و دنیا، نظریه ی رودنسون.

4. در اینكه دین در تاریخ گذشته نیروی عظیم ملی بوده بحثی نیست، و همچنین انبیا قدرت عظیم معنوی بوده اند و ملی نه زوری، بحثی نیست. سخن در این است كه این نیرو در چه جهتی عملاً به كار گرفته شده است، مقتضای طبیعت این نیرو چه بوده است؟ بحثی كه در نمره ی 1 كردیم مربوط به این جهت بود.

5. بحث دیگر این است كه فرضاً این نیرو در گذشته عملكرد خوبی داشته است، آیا در آینده نیز می تواند به صورت یك نیرو وجود داشته باشد؟ یا [در] آینده در اثر غلبه ی علم، دین نمی تواند به صورت یك نیرو درآید و شخصیتهای مذهبی، دیگر آن قدرت سابق را نخواهند داشت، یك رهبر مذهبی در آینده نمی تواند رهبر اجتماعی بشود؟ این مطلب مربوط است به بحث «آینده ی دین و مذهب» .

6. خلاصه ی آنچه در دو نمره ی پیش گفته شد این است: در اینكه دین در گذشته قدرتی شگرف و عظیم بوده و پیامبران مظاهر این قدرت، بحثی نیست، بزرگترین قدرت ملی یعنی قدرت ناشی از اعتقاد و ایمان عموم بوده است، همچنان كه قومیت و ملیت و ناسیونالیسم نیز تاحدی چنین بوده ولی تحت الشعاع بوده است. در عصر ما یك قدرت دیگر اینچنین نیز پا به میدان گذاشته و آن قدرت مسلكی و ایدئولوژیكی منهای مذهب است نظیر سوسیالیزم و كمونیسم و حتی فاشیسم. در مقابل این قدرتهای ملی، قدرتهای ناشی از زر و زور بوده است كه بر منافع نه بر ایمان و عقیده ای متكی بوده است. ابراهیم و مخصوصاً موسی و عیسی و رسول اكرم مظهر یك قدرت ملی مذهبی بوده اند همچنان كه نمرود و فرعون و ابوسفیان مظهر یك قدرت متكی بر زر و زور.

سخن در این است كه این قدرت در چه جهت عمل كرده است، در جهت آزادی فكری و روحی و آزادی اجتماعی و در جهت صفا و صلح و امنیت و استحكام میثاقها یا در جهت خلاف همه ی اینها؟ برخی مدعی شده اند كه فلسفه ی دین اقتضا می كرده و می كند كه مردم را در جهت اعراض از زندگی و پلید شمردن زندگی دنیاوی و تقدس زندگی اخروی و امور غیبی [حركت دهد] و درنتیجه نه تنها نمی توانسته منشأ تحولی در تاریخ شود، همواره منشأ توقف و ركود و بلكه انحطاط بوده است. گروهی دیگر كه نخواسته اند چشم بسته براساس فلسفه ای كه خود تراشیده اند و فقط برای گول زدن نوجوانان و نوآموزان خوب است سخن بگویند، توجهی به متن تعلیمات دینی بالخصوص اسلامی كرده اند و اصلاح نظام دنیا و عناصری از قبیلعدالت، آزادی و غیره و بالاخره ارزشهای اخلاقی و اجتماعی را دیده اند، ناچار گفته اند دین از نظر هدفْ توحیدی است، همه ی اینها ارزش مقدّمی دارند و فاقد اصالتند. قومی دیگر قائل به ثنویت هدفی برای دین شده اند و دو هدف در عرض یكدیگر قائل شده اند (داعیاً الی اللّه- لیقوم الناس بالقسط) . و برخی از نظر هدف قائل به توحید شده ولی اصلاحات اجتماعی را هدف اصلی فرض كرده اند به بهانه ی اینكه معرفت و عبادت ما چه فایده ای به حال خدا دارد، و اگر نبود كه این معرفت و عبادت در تربیت اجتماعی انسانها و در اصلاح اجتماع آنها مؤثر است خداوند اساساً خود را به بندگان نمی شناساند. بعضی هم ملحدانه گفته اند كه اساساً انبیا مصلحانی بودند كه موضوع خدا و آخرت را برای منظور عالی خود خلق كردند. ولی حقیقت همان است كه ما گفتیم كه در فلسفه ی دین، ارزشهای انسانی خود اصالت دارند و كمال واقعی انسانند و همین كمالات اصیل و واقعی مقدمه ی كمال نهایی می باشند.

7. در اینجا دو بحث باید مطرح شود (ر. ك: كتاب مقدمه ی جهان بینی اسلامی) : یكی نقش انبیا در تحول تاریخ كه در آن چند نظریه است:

الف. منفی مطلق، زیرا آخرتگرایانه بوده است.

ب. منفی مطلق، از آن نظر كه دین همواره مولود و در كنار دولت و سرمایه بوده است.

ج. مثبت، از نظر مفاهیم اخلاقی از قبیل راستی و درستی و مفاهیم اجتماعی از قبیل حق و عدالت، ولی مثبت طفیلی نه اصیل.

د. مثبت بوده و اصیل، و مفاهیم معنوی مقدمه بوده است و اساساً ماهیت الهی دین هم همین است زیرا معنویات مقدمه ی مادیات و ذهنیات مقدمه ی عینیات است.

هـ. مثبت بوده ولی پیامبران مفاهیم معنوی را اختراع كرده اند بهمنظور اصلاح و خود مصلحان اجتماعی بوده اند.

و. مثبت بوده و نقش اصیل داشته در همان حال كه دعوت به آخرت اصیل بوده است.

مطلب دیگر اینكه هدف بعثت چه بوده است؟ اصلاح آخرت یا اصلاح دنیا یا هر دو به صورت ثنوی یا هر دو به صورت طولی؟ به عبارت دیگر پیامبران دعوت به توحید نظری و توحید عملی اخلاقی و توحید عملی اجتماعی كرده اند. آیا هدف، توحید نظری است و توحید عملی مقدمه است یا برعكس، توحید نظری و توحید عملی اخلاقی اصل است و توحید اجتماعی مقدمه است و یا هیچ كدام مقدمه ی دیگری نیست، پیامبران از نظر هدف ثنوی بوده اند؟

---