1. جای خالی ایمان، هیچ چیز جای او را پر نمی كند، تمثیل به نان
در سر سفره یا آب در سر سفره كه می گوییم هیچ چیزی جای نان را یا
آب را نمی گیرد، یا گوشت.
2. جاهای خالی: بدبینی به جهان و نظام آن و بیهوده بودن خلقت و
پوچی گرایی و هیچی ستایی، تاریكدلی و خود ناسازگاری و تمثیل به
كسی كه در زیرزمین تاریك مطلق به سر برد، ناامیدی و یأس مطلق و
جلد یك . ج1، ص: 491
خودكشی و آثار خودكشی ها، ناراحتی و اضطراب و دلهره نسبت به
عدالت جهانی، بی بهرگی از لذات روحانی (حلاوت ایمان، طعم ایمان،
مزه ی ایمان، ذوق ایمان) .
3. تفسیر كامل سوره ی عصر.
4. زندگی اجتماعی نوعی شركت است كه در وظایف تقسیم
می شود و بهره ها. انسان طبعاً می خواهد كمتر وظیفه انجام دهد و بیشتر
بهره ببرد. عدالت عبارت است از تناسب میان وظیفه و بهره، تكلیف و
حق. حالا باید دید كه چكار باید كرد كه عدالت به مفهومی كه گفته شد
مقدس گردد و مورد احترام، طبعاً حقوق دیگران محترم، وظیفه ی خود
نیز مقدس و محترم باشد (به طوركلی مسأله ی تقدس بخشیدن به مفاهیم
حقوق، عدالت، وظیفه، تكلیف، مسؤولیت) . این است جای خالی.
یك زندگی سالم احتمالاً باید: .
الف. عدالت در آن مقدس و محترم باشد، حقوق دیگران، حقوق
خود به عنوان حقوق خود نه به عنوان منافع خود، تكالیف خودم به
عنوان افتخار انجام خدمت به اجتماع، تكالیف دیگران نیز به [عنوان ]
یك امر متعلق به اجتماع و لهذا امر به معروف نیز مقدس است و نه تنها
مزاحمت و سلب آزادی نیست بلكه انجام یك وظیفه ی اجتماعی است از
نظر آمر، یعنی انجام وظیفه نكردن دیگران برای من یك وظیفه ی مقدس
اجتماعی ایجاب می كند به نام امر به معروف و نهی از منكر.
ب. محبت به یكدیگر، انسان دوستی، برادردوستی، به دیگران
مهربانی و احسان و خدمت كردن به صورت فرهنگی، بهداشتی،
اقتصادی، اخلاقی و تربیتی، ارشاد و راهنمایی.
ج. اعتماد و اطمینان متقابل به تقوای زبان، عفاف جنسی، تقوای
سیاسی.
د. حس مقاومت در برابر مفاسد اجتماعی، سنگریها، فسادگریها، به
عبارت دیگر شجاعت در مقابل زورگوییها.
هـ. رابط وحدت و اتحاد و یگانگی و به عبارت دیگر همدلی،
همفكری كه همه ناشی از هم ایمانی است نه همخونی، همشهری گری،
جلد یك . ج1، ص: 492
همزبانی، هم شناسنامه ای، هموطنی.
5. تجلیات انسانی انسانها كه مانند ستارگان بر آسمان تاریخ
بشریت می درخشد، همانهاست كه از احساسات مذهبی سرچشمه
گرفته است.
6. مسأله ی بیماریهای روانی و عصبی و حتی ازدیاد خودكشی ها در
دنیای امروز كه مسلماً رنج بشر امروز از بشر دوران پیش بیشتر هست،
جالب توجه است. علت آن است كه ظرفیت تحمل كمتر شده است، به
حد غیرقابل تحمل می رسد، و این در جامعه های غیرمذهبی و افراد
غیرمذهبی زیاد است. مردودیت در امتحان، در كنكور، محرومیت و
شكست در یك عشق، مواجه شدن با یك بی وفایی دوست یا فرزند یا
همسر، شكست در تجارت و بازرگانی، شكست در سیاست، خودكشی
می آورد.
7. هیپی گری از آمریكا و اروپا آمده است، مسلماً نوعی
سرخوردگی است، از چی؟ از ماشین و تمدن صنعتی بی محتوا. موهای
ژولیده، لباس كهنه، سر زانوی وصله خورده، لاقیدی و بی اعتنایی به
مقررات، برای چه؟ علامت عدم اشباع بشر امروز است، علامت یك
جای خالی است.
8. سخن نهرو راجع به اینكه چیزی كه وقت فراغت بشر را پر كند و
خود ندارد و كمونیسم نیز نتوانسته است چاره ای بكند.