1. آیات قرآن در مدح انسان:

خلافت انسان ر. ك: ص 10 سخن اقبال ایضاً ص 8. :

الف. وَ إذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إنّی جاعِلٌ فِی الْأرْضِ خَلیفَةً قالوا أتَجْعَلُ فیها مَنْ یُفْسِدُ فیها وَ یَسْفِكُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إنّی أعْلَمُ ما لا تَعْلَمونَ.

ظرفیت شگرف علمی انسان:

وَ عَلَّمَ ادَمَ الْأسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِكَةِ فَقالَ أنْبِئونی بِأسْماءِ هؤُلاءِ إنْ كُنْتُمْ صادِقینَ. قالوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إلاّما عَلَّمْتَنا إنَّكَ أنْتَ الْعَلیمُ الْحَكیمُ.

فطرت خدایی انسان، ر. ك:

شماره ی ح:

قالَ یا ادَمُ أنْبِئْهُمْ بِأسْمائِهِمْ فَلَمّا أنْبَأهُمْ بِأسْمائِهِمْ قالَ ألَمْ أقُلْ لَكُمْ إنّی أعْلَمُ غَیْبَ السَّمواتِ وَالْأرْضِ وَ أعْلَمُ ما تُبْدونَ وَ ما كُنْتُمْ تَكْتُمونَ. البقره، آیات 30- 33.

شخصیت آزاد و مستقل و امانتداری انسان (رسالت و مسؤولیت):

ب. وَ إذْ أخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنی ادَمَ مِنْ ظُهورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أشْهَدَهُمْ عَلی أنْفُسِهِمْ ألَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالوا بَلی شَهِدْنا. .

ج. إنّا عَرَضْنَا الْأمانَةَ عَلَی السَّمواتِ وَالْأرْضِ وَ الْجِبالِ فَأبَیْنَ أنْ یَحْمِلْنَها وَ أشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإنْسانُ إنَّهُ كانَ ظَلوماً جَهولاً. .

غایت نهایی انسان ر. ك: ص 10 سخن اقبال.

ایضاً ص 12:

د. یا أیُّهَا الْإنْسانُ إنَّكَ كادِحٌ إلی رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقیهِ. .

هـ. یا أیُّهَا الْإنْسانُ ما غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَریمِ الَّذی خَلَقَكَ فَسَوّیكَ فَعَدَلَكَ فی أیِّ صورةٍ ماشاءَ رَكَّبَكَ. .

استقلال و آزادی انسان:

و. هَلْ أتی عَلَی الْإنْسانِ حینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَكُنْ شَیْئاً مَذْكوراً. إنّا خَلَقْنَا الْإنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أمْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً. إنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إمّا شاكِراً وَ إمّا كَفوراً. .

كرامت و شرافت انسان:

ز. وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنی ادَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی كَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً. .

ایضاً فطرت الهی انسان:

ح. فَأقِمْ وَجْهَكَ لِلدّینِ حَنیفاً فِطْرَةَ اللّهِ الَّتی فَطَرَالنّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِكَ الدّینُ الْقَیِّمُ. (ر. ك: شماره ی ب)آرامش انسان فقط با یاد خداست، و غربت او در این جهان:

ط. ألَّذینَ امَنوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلوبُهُمْ بِذِكْرِاللّهِ ألا بِذِكْرِاللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلوبُ. .

یاد خدا:

ی. أللّهُ نَزَّلَ أحْسَنَ الْحَدیثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلودُ الَّذینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلینُ جُلودُهُمْ وَ قُلوبُهُمْ إلی ذِكْرِاللّهِ. .

كمال و اعتدال خلقت انسان:

یا. لَقَدْ خَلَقْنَا الْإنْسانَ فی أحْسَنِ تَقْویمٍ. .

انگیزه ی معنوی:

یب. زُیِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ. . .

قُلْ أؤُنَبِّئُكُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأنْهارُ خالِدینَ فیها وَ أزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ. آل عمران، آیه ی 15.

انگیزه ی معنوی انسان:

یج. وَعَدَاللّهُ الْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساكِنَ طَیِّبَةً فی جَنّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أكْبَرُ ذلِكَ هُوَالْفَوْزُ الْعَظیمُ. التوبه، 72.

انگیزه ی معنوی انسان:

ید. ألَّذینَ امَنوا وَ هاجَروا وَ جاهَدوا فی سَبیلِ اللّهِ بِأمْوالِهِمْ وَ أنْفُسِهِمْ أعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَاللّهِ وَ اُولئِكَ هُمُ الْفائِزونَ. یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنّاتٍ لَهُمْ فیها نَعیمٌ مُقیمٌ. التوبه، 20- 21.

ایضاً آیات دیگری درباره ی رضوان الهی است.

رابطه ی مستقیم با خدا:

یه. اُذْكُرونی أذْكُرْكُمْ. . . إذا سَألَكَ عِبادی عَنّی فَإنّی قَریبٌ. .

آخرین حد سیر، خداست:

یو. فَمَنْ كانَ یَرْجوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أحَداً. .

ایضاً سایر آیات لقاء اللّه.

وجدان اخلاقی:

یز. وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّیها فَألْهَمَها فُجورَها وَ تَقْویها. .

وجدان اخلاقی:

یح. بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ. .

جنبه ی الهی و غیرعنصری، ر. ك: شماره ی ل:

یط. فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی. .

ك. ألَّذی أحْسَنَ كُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأ خَلْقَ الْإنْسانِ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهینٍ. ثُمَّ سَوّیهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ روحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأبْصارَ وَ الْأفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْكُرونَ. .

خضوع و خشوع قوای عالیه ی جهان:

كا. وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدوا لِادَمَ فَسَجَدوا إلاّ إبْلیسَ لَمْ یَكُنْ مِنَ السّاجِدینَ. اعراف.

غایت خلقت و حق بهره گیری:

كب. خَلَقَ لَكُمْ ما فِی الْأرْضِ جَمیعاً. كج. وَ سَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ. .

كد. خَلَقَ الْإنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ. .

آگاهی به خود:

كه. بَلِ الْإنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ. القیامة، 14.

آگاهی به خود:

كو. إقْرَأْ كِتابَكَ كَفی بِنَفْسِكَ الْیَوْمَ عَلَیْكَ حَسیباً. الاسراء.

تن، حجاب چهره ی جان:

كز. فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ الْیَوْمَ حَدیدٌ. ق.

كح. لَقَدْ خَلَقْنَا الْإنْسانَ فی كَبَدٍ. (؟ ) .

ایضاً وجدان اخلاقی:

كط. وَ أوْحَیْنا إلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ. .

جنبه ی الهی و غیرعنصری.

ر. ك: شماره ی یط:

ل. وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طینٍ. ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فی قَرارٍ مَكینٍ. ثُمَ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أنْشَأْناهُ خَلْقاً اخَر فَتَبارَكَ اللّهُ أحْسَنُ الْخالِقینَ. .

خواست بی نهایت:

لا. مَنْ كانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ. این آیه خواست بی نهایت انسان را بیان می كند در دنیا.

ظرفیت نامحدود و خواست بی نهایت:

لب. همان طور كه در شماره 17 خواهیم گفت، انسان از نظر خواسته بی نهایت است و در حدی متوقف نمی شود، و امكان واردشدن بی نهایت در او هست. انسان موجودی سیرناشدنی است از ثروت، زن، مقام، دانش، قدرت، عواطف عالیه. لَهُمْ ما یَشاؤونَ فیها وَ لَدَیْنا مَزیدٌ. یَوْمَ نَقولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقولُ هَلْ مِنْ مَزیدٍ. .

بلكه انسان نه تنها از جهت خواسته و آرزو درحدی متوقف نمی شود، از نظر خود علم هم ظرفیت نامحدود دارد. وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْماً. .

لج. اینكه خود واقعی انسان خداست و تنها با ارتباط با خداست كه انسان خود واقعی خویش را بازمی یابد (رجوع شود به ورقه های «روح، خود واقعی و خود خیالی» ، ایضاً ظهر ص 10 سخن اقبال درباره «من سرگردان اروپایی» .

لد. فردیت انسان در قرآن. رجوع شود به شماره 11 سخن اقبال لاهوری.

له. انسان برگزیده خداست: ثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَ هَدی . طه، 122. (رجوع شود به شماره 11 سخن اقبال و شماره 13) .

لو. اینكه «دواؤك فیك و داؤك منك» ، و اینكه راه لذت بیشتر از درون است نز برون.

2. ذمّ انسان در قرآن: .

الف. إنَّهُ كانَ ظَلوماً جَهولاً. .

ب. إنَّ الْإنْسانَ لِرَبِّهِ لَكَنودٌ. وَ إنَّهُ عَلی ذلِكَ لَشَهیدٌ. وَ إنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ. أفَلا یَعْلَمُ إذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبورِ. وَ حُصِّلَ ما فِی الصُّدورِ. إنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبیرٌ. .

ج. وَ إذا مَسَّ الْإنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أوْقاعِداً أوْقائِماً فَلَمّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأنْ لَمْ یَدْعُنا إلی ضُرٍّ مَسَّهُ. .

د. وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإنْسِ لَهُمْ قُلوبٌ لا یَفْقَهونَ بِها وَ لَهُمْ أعْیُنٌ لا یُبْصِرونَ بِها وَ لَهُمْ اذانٌ لا یَسْمَعونَ بِها اُولئِكَ كَالْأنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلُّ. .

هـ. إنَّ الْإنْسانَ لَیَطْغی . أنْ رَاهُ اسْتَغْنی . .

و. خُلِقَ الْإنْسانُ ضَعیفاً. النساء، 28.

ز. خُلِقَ الْإنْسانُ مِنْ عَجَلٍ. الانبیاء، 37.

ح. إنَّ الْإنْسانَ لَظلومٌ كَفّارٌ. ابراهیم، 34.

ط. وَ كانَ الْإنْسانُ عَجولاً. الاسراء، 11.

ی. خَلَقَ الْإنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ. النحل، 4.

یا. فَلَمّا نَجّیكُمْ إلَی الْبَرِّ أعْرَضْتُمْ وَ كانَ الإْنْسانُ كَفوراً. » الاسراء، 67.

یب. وَ كانَ الْإنْسانُ قَتوراً. الاسراء، 100.

یج. وَ كانَ الْإنْسانُ أكْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلاً. الهكف، 54.

ید. لا یَسْأمُ الْإنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ. فصلت، 49.

یو. إنَّ الْإنْسانَ خُلِقَ هَلوعاً. إذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزوعاً. وَ إذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنوعاً. معارج، 19- 21.

یز. بَلْ یُریدُ الْإنْسانُ لِیَفْجُرَ أمامَهُ. القیامه، 5.

یح. قُتِلَ الْإنْسانُ ما أكْفَرَهُ. عبس، 17.

یط. إنَّ الْإنْسانَ لَفی خُسْرٍ. .

ك. فَأمَّا الْإنْسانُ إذا مَا ابْتَلیهُ رَبُّهُ فَأكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَیَقولُ رَبّی أكْرَمَنِ. وَ

جلد یك . ج1، ص: 342

أمّا إذا مَا ابْتَلیهُ. . . .

كا. ثُمَّ رَدَدْناهُ أسْفَلَ سافِلینَ. .

(تمام مذمتها متوجه انسان منهای ایمان است، به عبارت دیگر انسان جدا از خدا. از نظر اسلام انسانی كه ایمان ندارد و خدا را گم كند خود را گم كرده است و حقیقت گمراهی همین است و چنین انسانی بدترین جنبنده هاست. ) .

كب. وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثیراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإنْسِ لَهُمْ قُلوبٌ لا یَفقَهونَ بِها وَ لَهُمْ أعْیُنٌ لا یُبْصِرونَ بِها وَ لَهُمْ اذانٌ لا یَسْمَعونَ بِها اُولئِكَ كَالْأنْعامِ بَلْ هُمْ أضَلُ اُولئِكَ هُمُ الْغافِلونَ. اعراف، 179.

این آیه و آیه ی «إنَّ الْإنْسانَ لَفی خُسْرٍ إلاَّ الَّذینَ امَنوا وَ عَمِلُوالصّالِحاتِ» آیه جمع ادلّه اند، یعنی روشن می كنند كه مدح و ذم قرآن متوجه چیست.

3. آیا آنچه انسان [1]مدح شده است مربوط است به سرشت و استعداد، و آنچه مذمت شده است مربوط است به اختیار سوء او و به عصیان او و به منزله شلاقی است بر پیكر او كه چرا كوتاهی می كنی؟ آیا تعریفها ناظر است به «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإنْسانَ فی أحْسَنِ تَقْویمٍ» و مذمتها به «ثُمَ رَدَدْناهُ أسْفَلَ سافِلینَ» و یا انسان موجود دو سرشتی است و در اصل سرشتش تضاد وجود دارد [2]؟ .

4. الصورة الانسانیة اكبر حجج اللّه علی خلقه و هی الكتاب الذی كتبه بیده. (منسوب به امام صادق، رجوع شود به (اسرارالحكم) ) .

5. ان اللّه خلق آدم علی صورته. .

6. منسوب به جامی است:

آدمی، كون جامع:

7. اكنون ببینیم قرآن از چند جنبه انسان را ستایش كرده است:

استعداد علمی:

الف. از نظر استعداد اطلاع بر حقایق كه در داستان آدم آمده است (ایضاً مسأله تصادفی نبودن خلقت انسان و هدف داشتن خلقت در انسان) .

كمال اعتدال و توازن:

ب. كمال و اعتدال خلقت و حسن تقویم.

محركات:

ج. از نظر لذات معنوی كهرِضْوانٌ مِنَ اللّهِ أكْبَرُ(مسأله ی قوه محركه انسان) .

آزادی:

د. از نظر كمال اختیار و آزادی كهإنّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ. . . [3]و استعداد قبول مسؤولیت: إنّا عَرَضْنا. . . .

خلافة اللهی.

فطرت توحیدی اصل و مرجع انسان خداست:

هـ. از نظر خلافت الهی در خلقت.

و. از نظر فطرت توحیدی، ألَسْتُ بِرَبِّكُمْ. . . فِطْرَةَ اللّهِ الّتی. . . .

ز. نهایت سیر، لقاء پروردگار است، النهایات هی الرجوع الی البدایات.

تسخیر طبیعت:

ج. تسلط بر طبیعت زمین، وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ.

تسخیرآسمانها:

ط. تسخیر آسمانها.

جز با خدا آرام نمی گیرد:

ی. روحش جز با یاد خدا آرام نمی گیرد، و با یاد خدا انس می گیرد.

وجدان اخلاقی:

یا. ملهم بودن خیر و شر، فجور و تقوا (وجدان اخلاقی و انسانی یك قاضی عادل داخلی، مسأله تنازع بقا و تعاون بقا) .

نیمه مُلكی و نیمه ملكوتی. :

.

یب. نیمه خدایی و یا جنبه ی ملكوتی سرشتی، وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی.

خودآگاهی:

یج. بصیرت بر خود، بَلِ الْإنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصیرَةٌ.

سازنده و معمار خود:

ید. انسان خود مهندس و طراح و معمار و سازنده وجود خودش است [4]. مَنْ كانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ. . . وَ مَنْ أرادَ

جلد یك . ج1، ص: 344

الْاخِرَةَ وَ سَعی لَها سَعْیَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِكَ كانَ سَعْیُهُمْ مَشْكوراً. .

به عبارت دیگر انسان موجودی است از لحاظ شخصیتْ بالقوه، و فعلیتش دراختیار خودش است (سخن صدرالمتألهین) .

(خلئی كه در اروپا به واسطه سقوط انسان پدید آمد و عودتی كه دومرتبه برای پرستش انسان به وجود آمده است. ) .

8. ارزش و معنی اشكی كه به خاطر دیگران بریزد.

9. «خود» انسانی چیست؟ خود انسانی آن نیست كه بگویی این خانه مال خودم، شكم خودم، دامن خودم، ثروت خودم، فرزند خودم، آب و نان خودم. یك خود دیگر تو داری كه در زیر پرده این خودها مخفی شده است و آن را باید پیدا كنی، وظیفه داری كه پیدا كنی. باید در جستجوی خویش باشی، «خویش را در خویش پیدا كن، كمال این است و بس» ، «تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز» . آن خود همان است كه در عبادت تجلی می كند، در زاریها و گریه های نیمه شب تجلی می كند، در تأثر برای مظلومان و محرومان تجلی می كند.

معنی «خود را بشناس» این نیست كه به شكل شناسنامه ای خودت را بشناس، بدان كه اسمت چیست، اسم پدرت و اسم مادرت چیست، در چه سالی متولد شده ای و تبعه كدام كشور هستی و در چه سالی ازدواج كرده ای، از كدام آب و خاكی و با چه نژادی پیوند داری، افتخارات موهوم فامیلت، قبیله ات، ملتت چیست. آن خودی كه باید بشناسی آن را گم كرده ای و مانند یك گم كرده باید او را جستجو كنی. در میان انبوه خودها (خود فردی و حیوانی، خود فامیلی، خود قبیله ای، خود كشوری، خود قارّه ای) خود واقعی و انسانی خودت را باید بشناسی [5]. (ر. ك: نمره ی 12 و 14 و 16 و 19) مولوی در داستان مسجد اقصی چقدر عالی آورده آنجا كه می گوید:

. . .

10. رجوع شود به ورقه های «روح» .

11. اقبال لاهوری در (احیاء فكر دینی) مقاله «آزادی و جاودانی من بشری» ص 110 می گوید:

«قرآن با روش ساده و نیرومند خود درباره فردیت و یگانه بودن انسان (اینكه هركس بالاستقلال خود مسؤول خویش است و كسی كار كسی را كفایت نمی كند، لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً)تأكید فراوان می كند و چنان تصور می كنم كه درباره سرنوشت او به عنوان واحدی از زندگی، نظری قطعی دارد. نتیجه ی همین گونه نظرداشتن به فردیت یگانه ی انسان است كه قرآن برای یك فرد غیرممكن می داند كه بار دیگری را بكشد و تنها خود او را مستحق پاداش كاری كه كرده است می داند، و بنابراین اندیشه ی فدا شدن فردی را برای بخشایش گناهان دیگران طرد می كند. » .

آنگاه می گوید:

انسان برگزیده خداست:

«سه مسأله كاملاً از قرآن آشكار می شود:

1. اینكه انسان برگزیده خداست. (فَأكَلا مِنْها فَبَدَتْ لَهُما سَوْاتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ عَصی ادَمُ رَبَّهُ فَغَوی . ثُمَ اجْتَبیهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی قالَ اهْبِطا مِنْها جَمیعاً. . . )طه، 121- 123.

خلافة اللهی:

2. اینكه انسان با همه عیبها و نقصهایی كه دارد به مقام خلافت و جانشینی خدا بر زمین انتخاب شده است: وَ اِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ

جلد یك . ج1، ص: 346

إنّی جاعِلٌ فِی الْأرْضِ خَلیفَةً قالوا أتَجْعَلُ فیها. . . (البقره 30)وَ هُوَ الَّذی جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَكُمْ فی ما اتیكُمْ(الانعام 165) .

انسان، امانتدار شخصیت آزادی است كه.

به ضرر خود آن را پذیرفته است:

3. اینكه انسان، امانتدار یك شخصیت آزادی است كه به ضرر خود آن را پذیرفته است. إنّا عَرَضْنَا الْأمانَةَ عَلَی السَّمواتِ وَ الْأرْضِ وَالْجِبالِ فَأبَیْنَ أنْ یَحْمِلْنَها وَ أشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْاِنْسانُ إنَّهُ كانَ ظَلوماً جَهولاً(الاحزاب، 72) . » .

خود حقیقی انسان:

ایضاً در ص 204 می گوید:

«مثالیگری اروپا هرگز به صورت عامل زنده ای در حیات آن درنیامده و نتیجه ی آن پیدایش «من» سرگردانی است كه در میان دموكراسیهایی ناسازگار با یكدیگر به جستجوی خود می پردازد كه كار منحصر آنها بهره كشی از درویشان به سود توانگران است. » .

12. عطف به نمره 9، می توان گفت كه قرآن كتاب تربیت و ایمان و عمل است، یك فلسفه نظری نیست كه فقط علاقه به بحث و نظر و چشم انداز داشته باشد، هر چشم اندازی را كه ارائه می دهد برای عمل و گام برداشتن است. قرآن از «نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی» ، «ثُمَّ أنْشَأْناهُ خَلْقاً اخَرَ فَتَبارَكَ اللّهُ أحْسَنُ الْخالِقینَ» و امثال اینها دم می زند نه فقط برای اینكه مجهولی را معلوم كرده باشد بلكه برای اینكه انسان «خود» واقعی و پنهانی كه باید در جستجوی او و كشف او باشد پیدا كند و با پیداكردن او است كه بال و پرش باز می شود، تا سرحد «یا أیُّهَا الْاِنْسانُ إنَّكَ كادِحٌ اِلی رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقیهِ» سفر می كند؛ و مخصوصاً با شناختن و پی بردن به چنین خودی است كه عزت و كرامت [6]و تعالی خود را می یابد و با پیدا كردن چنین خودی است كه به قداست خود پی می برد و همه مقدسات اخلاقی و اجتماعی برایش معنی پیدا می كند. یافتن این خود اینچنین نتیجه می دهد كه علی علیه السلام به فرزندش امام حسن می فرماید:

اكرم نفسك من كل دنیّة و ان ساقتك اِلی الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك ثمناً. .

یافتن این خود است كه مناعتی می دهد در حدود اینكه:

أتمتلئ السائمة من رعیها فتبرك و تشبع الربیضة من عشبها فتربض و یأكل علیّ من زاده فیهجع. . . طوبی لنفس ادّت الی ربها فرضها و عركت بجنبها بؤسها و هجرت فی اللیل غمضها حتی اذا غلب الكری علیها. . . توسدت كفها فی معشر أسهر عیونهم خوف معادهم و تجافت عن مضاجعهم جنوبهم و همهمت بذكر ربهم شفاهم و تقشعت بطول استغفارهم ذنوبهم، اولئك حزب اللّه الا ان حزب اللّه هم المفلحون. .

برگزیدگی انسان:

13. مسأله اصطفا كه در قرآن برای آدم ابوالبشر آمده فوق العاده قابل توجه است.

اثر روانی و تربیتی و عملی اینكه انسان برجستگی خود را نسبت به موجودات دیگر از نوع اصطفا بداند:

آنچه مورد عنایت قرآن است علی الظاهر این است كه بشر بداند یك موجود برگزیده و انتخاب شده است، مخلوقی تصادفی نیست، عبث در كار خلقتش نیست، پس رسالت و مأموریت و وظیفه ای دارد در جهان هستی كه باید انجام دهد. فرق است فی المثل میان یك كدخدای ده كه به حكم زور و شیادی كدخدایی و بزرگتری را تصاحب كرده باشد كه البته در این صورت فقط ممنون زور و گردن كلفتی خودش است و میان آن كدخدایی كه از طرف مردم انتخابشده است و هدفی از انتخاب او در كار است، هدفْ عمران و آبادانی و خدمت به مردم آن ده است. دو نوع احساس برای همچو شخصی دست می دهد و دو نوع عمل می كند.

انسان، كدخدای جهان خاكی:

در اینكه انسان كدخدای جهان خاكی است بحثی نیست ولی این كدخدایی به چه وسیله به دست او افتاده است؟ آیا آن طور كه طرفداران تكامل بی هدف می گویند، یك سلسله تصادفات بی نقشه سبب شد كه نوع انسان به وجود آید و برتری پیدا كند و رقیبها را از میدان بیرون ببرد و خود همه چیز را تصاحب كند و افراد نوع به جان یكدیگر بیفتند، و یا اینكه اصطفا و انتخاب از مقام بالاتری در كار است، واقعاً وظیفه و رسالت و مسؤولیتی در میان است؟ قرآن شق دوم را انتخاب می كند: هُوَالَّذی جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَكُمْ فی ما اتیكُمْ(انعام 165) ، هُوَ أنْشَأكُمْ مِنَ الْأرْضِ وَ اسْتَعْمَرَكُمْ فیها فَاسْتَغْفِروهُ ثُمَّ توبوا إلَیْهِ(هود 61) ، ایضاًثُمَّ اجْتَبیهُ رَبُّهُ(طه 122) .

آنچه قرآن درباره انسان اهمیت می دهد این جهت است كه این خلقت تصادفی نیست، اصطفا و اجتبا در كار است. اما اینكه آیا تحول آب و گِل به انسان تدریجی بوده یا دفعی، آیا اجداد انسان مراحل حیوانی را طی كرده اند یا نكرده اند، موضوع بحث قرآن نیست [7]و با هدفهای قرآن ارتباطی ندارد.

به عبارت صحیح تر آنچه مورد نظر قرآن است كه با هدفهای قرآن كه آشنا ساختن انسان است به وظیفه و مسؤولیتش رابطه دارد، شناساندن دو چیز است درباره ی خلقت انسان: یكی مربوط به این است كه تو چه و كه هستی و دیگر به اینكه چیزی برگزیده و انتخاب شده هستی و برای كاری می باشی و رسالت و مسؤولیت مهم داری.

الف. ماهیت انسان را تنها عناصر مادی و به تعبیر قرآن آب و گل تشكیل نمی دهد. انسان پس از اینكه از جنبه عنصری و تركیبات مادی به سرحد كمال و استوا و اعتدال می رسد، عنصر دیگری طلوع می كند در وجودش كه با تعبیراتی از قبیل «وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی» و «ثُمَّ أنْشَأْناهُ خَلْقاً اخَرَ» بیان شده است؛ با كمال صراحت می فهماند كه علاوه بر خلقت طینی خلقت دیگری دارد و این همان مسأله روح است كه یك ركن از دو ركن اساسی معارف اسلام است: خدا، روح [8] ب. اینكه این موجود تار و پودش هرچه هست، یك موجود برگزیده و انتخاب شده است و رسالت و وظیفه ای در كارگاه هستی دارد كه قبلاً شرح داده شد [9].

---