این تعهد و مسؤولیت، هم عملاً سنگین تر است و هم علماً
[1]؛ یعنی
انسان از نظر فردی هنگامی می تواند مسؤولیتهای خود را انجام دهد و
به تعهدات خود عمل نماید كه از طرفی آنها را بشناسد و بداند و به
جلد یك . ج1، ص: 249
شرایط آنها آگاه شود و از طرف دیگر با اراده و تصمیمی قوی اجرا
نماید. از نظر اجتماعی نیز كه به عنوان «امر به معروف و نهی از منكر»
نامیده می شود از طرفی آگاهی و بصیرت به جریانات و تحولات و
آنچه در بطن تاریخ نهفته است و در زیر پرده مستتر است لازم است و
قهراً همان طوری كه مورد مسؤولیت فرد اجتماع است، فرد به كمك
اجتماع نیز باید انجام دهد یعنی آگاهی باید اجتماعی و دسته جمعی و
تعاونی و حزبی باشد، تشكل و نظم و تقسیم كار لازم است و از طرف
دیگر تصمیم و اراده و اجرا و قطعیت اجرایی ضرورت دارد. این تعهد
اجتماعی از نظر اجرایی نیز مانند جنبه آگاهی نیازمند به تعاون و
همكاری است.
به طوركلی در اسلام اصل «تعاون» توصیه شده است. این اصل،
توصیه اجرایی اصل امر به معروف است چه از نظر آگاهی به اوضاع و
چه از نظر اجرای عملی.
3. مكرر گفته ایم كه عناصر مؤثر در نهضت حسینی، در اینكه امام
حركت و نهضتی بكند كه منتهی شد به فاجعه ای از یك طرف و
حماسه ای و درسی آموزنده از طرف دیگر، سه عامل اساسی است و از
این سه عامل یكی ریشه ای از قبل داشت، دیگری در ابتدای حكومت
یزید به وجود آمد، سومی در مدت اقامت امام در مكه پیدا شد.
عنصر اول عنصر امر به معروف و نهی از منكر و قیام برای تغییر یك
اجتماع فاسد و منحرف است، كه از كلمات امام زیاد پیداست.
عنصر دوم امتناع از بیعت است.
عنصر سوم پذیرش دعوت مردم كوفه است.
عنصر اول را خود امام مطرح كرد و از روز اول مطرح كرد و جز
خود امام كسی دیگر نمی توانست این عنصر را بیان كند. عنصر دوم و
سوم را تاریخ شهادت قطعی می دهد
[2]
جلد یك . ج1، ص: 250
4. تصور عامه مردم ما درباره امر به معروف این است كه به بند
كفش و دگمه لباس و موی سر و دوخت جامه مردم ایراد بگیریم،
درصورتی كه اینها منطقه آزادی مردم است، منطقه آزادی افراد غیر از
محیط و جوّ اجتماعی است.
لعن اللّه الخوارج ضیّقوا علی انفسهم. .
5. در امر به معروف- چنانكه گفته شد- رشد و آگاهی و
فرصت شناسی لازم است. وای به حال مردمی كه فرصت را
نمی شناسند و حتی با آن مبارزه می كنند مانند كسانی كه پُستها را
دراختیار دشمن قرار می دهند و از سنگرها فرار می كنند و آن را واجب
می دانند، وسایل خوب را در انحصار كار بد قرار می دهند.
6. گفتیم كه فرصت شناسی لازم است. هر دردی دوایی دارد و هر
فسادی نوعی اصلاح را ایجاب می كند. چه خوب گفت مرحوم سید
شرف الدین: لا یأتی الصلاح الاّ من حیث یأتی الفساد (قریب به این
مضمون) .
7. در اثر ناآگاهی ما مردم احیاناً نهی از منكر به صورت منكر
بزرگ درآمده است مثل داستان آتش زدن مردی در مشهد، بالاخیابان،
جلو مدرسه ملامحمدباقر در حدود هشتاد سال پیش و داستان نهی از
منكرهای طلاب قدیم، و گاهی وسیله حیله گریهای سیاسی شده است،
مثلاً داستان سقاخانه و كشتن امریكایی معروف. گاهی نهی از منكر
جنبه ی صنفی دارد مثلاً منع عمامه به سر یا عرق چین به سر می شود، و به
هر حال همان طور كه درباره آزادی گفته شده است ای آزادی چه
جنایتها كه به نام تو نشد، باید گفت ای نهی از منكر چه منكراتی كه به
نام تو نشد
[1] . به عبارت دیگر این تعهد و مسؤولیت صلاحیت می خواهد و این صلاحیت دو وظیفه
مهم را ایجاب می كند: یكی آگاهی و خبرت و بصیرت اجتماعی در كارها كه از آن كسان
نباشیم كه «ما یفسده اكثر ممّایصلحه» و به عبارت دیگر رشد اسلامی كه در ورقه های «رشد اسلامی» در آن زمینه بحث كرده ایم، دیگر تعاون و همكاری و تحصیل
قدرت. اولی علم و بینش است و دومی قدرت. از نظر علمی، روانشناسی و
جامعه شناسی لازم است و از نظر قدرت، تجمع و تشكل و تهیه وسایل و اسباب و لوازم
و نفوذ در سطح عالی اجتماع.
[2] . و در ورقه های «یادداشت ماهیت قیام حسینی» یادآوری كرده ایم كه این سه عامل از
[نظر] وظیفه و عكس العملی كه برای امام ایجاب می كرده است و از لحاظ ارزش
اجتماعی نهضت امام و از نظر آموزندگی تفاوت بسیاری با یكدیگر دارند.