نوع شناخت یك مكتب از جامعه و از تاریخ و طرز برداشت آن از این دو، نقش تعیین كننده در ایدئولوژی آن مكتب دارد، از این رو ضرورت دارد در متن جهان بینی اسلامی، طرز نگرش اسلام به جامعه و به تاریخ روشن گردد.

بدیهی است كه اسلام نه مكتب جامعه شناسی است و نه فلسفه ی تاریخ. در كتاب آسمانی اسلام هیچ مطلب اجتماعی یا تاریخی با زبان معمول جامعه شناسی یا فلسفه ی تاریخ طرح نشده است، همچنانكه هیچ مطلب دیگر- اخلاقی، فقهی، فلسفی و غیره- با زبان معمول و در لفافه ی اصطلاحات رایج و تقسیم بندیهای مرسوم بیان نشده است.

در عین حال، مسائل زیادی از آن علوم كاملا قابل استنباط و استخراج است.

تفكّر اسلامی درباره ی جامعه و تاریخ- كه ما از آن جهت كه به یكدیگر مربوطاند و بعلاوه می خواهیم به اختصار درباره ی آنها بحث كنیم آنها را در یك فصل قرار می دهیم- از اهمیّت ویژه ای برخوردار است كه شایسته ی مطالعه و تحقیق است و مانند بسیاری از تعلیمات دیگر اسلامی نشانه ی عمق و ژرفایی این تعلیمات است. البتّه ما از مسائل مربوط به جامعه و تاریخ آن اندازه طرح می كنیم كه فكر می كنیم در شناخت ایدئولوژی اسلام ضرورت دارد.

از جامعه آغاز می كنیم و سپس به تاریخ می پردازیم. مسائل جامعه اینهاست:

1. جامعه چیست؟ 2. آیا انسان بالطّبع اجتماعی است؟ 3. آیا فرد اصیل است و جامعه انتزاعی، یا بر عكس جامعه اصیل است و فرد انتزاعی، یا شقّ سوّم در كار است؟ 4. جامعه و سنّت.

5. آیا فرد در برابر جامعه و محیط اجتماعی مجبور است یا مختار؟ 6. جامعه در تقسیمات اوّلیه ی خود به چه نهادها و چه قطبها و چه گروه هایی تقسیم می شود؟ 7. آیا جامعه های انسانی مطلقا دارای یك ماهیّت و یك نوعیّت اند و اختلافات آنها از قبیل اختلافات افراد یك نوع است، و یا بر حسب اختلاف منطقه ها و شرایط زمانی و مكانی و درجه ی فرهنگها و تمدّنها انواع متعدّد و ماهیّتهای مختلف می گردند و طبعا جامعه شناسیهای متعدّد می یابند و هر نوع از یك ایدئولوژی خاص می تواند برخوردار باشد مغایر با ایدئولوژی نوع دیگر؟ به عبارت دیگر، آیا همان طور كه انسانها با همه ی اختلافات منطقه ای و نژادی و تاریخی، از نظر جسمی نوعیّت واحد دارند و قوانین پزشكی و فیزیولوژیكی واحد بر آنها حكمفرماست، از نظر اجتماعی نیز نوعیّت واحد دارند و سیستم اخلاقی و اجتماعی واحدی می تواند آنها را اداره كند و ایدئولوژی واحد می تواند بر بشریّت حاكم باشد، یا هر جامعه ای بر حسب شرایط منطقه ای و فرهنگی و تاریخی، جامعه شناسی ویژه دارد و ایدئولوژی خاص را ایجاب می نماید؟ 8. آیا جامعه های انسانی كه از فجر تاریخ تا عصر حاضر به صورت پراكنده و مستقل از یكدیگر بوده و نوعی كثرت و اختلاف بر آنها حكمفرما بوده است (لا اقل اختلاف فردی نه نوعی) ، به سوی وحدت و یگانگی سیر می كنند و آینده بشریّت، جامعه ی یگانه و تمدّن یگانه و فرهنگ یگانه و بالاخره یك رنگ و یك شكل شدن بشریّت است و دوگانگیها- چه رسد به تضادها و تزاحمها- از میان برخواهد خاست، و یا بشریّت محكوم است به ادامه ی چند رنگی و چند شكلی و چندگانگی از ناحیه ی فرهنگ و ایدئولوژی و آنچه مقوّم وجود اجتماعی اوست؟ اینها یك سلسله مسائل است كه از نظر ما شایسته و بایسته است دیدگاه اسلام درباره ی اینها روشن شود. در اینجا به ترتیب و به اختصار درباره ی اینها بحث می كنیم.