می گویند: پشت سر هر شهادتی یك روشنایی پیدا می شود. این سخن، سخن بسیار درستی است و ارزش شهید و شهدا را ثابت می كند.

از نظر اجتماعی مَثَل شهید و شهادت كه روشنی ایجاد می كند مثل یك سلسله كارهای خیر فردی است كه در قلب فرد ایجاد روشنی می كند نظیر ایثار، انصاف دادن، مبارزه با هوای نفس. در حقیقت شهادت برای اجتماع نوعی تصفیه ی نفس است برای اجتماع.

با توجه به نظریه ی شخصیت و اصالت جامعه كه در مقاله ی «قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه ی تاریخ» و در ورقه های یادداشتجامعه شناسی بحث كرده ایم و نظریه ی دوركیم را تأیید كرده ایم، مطلب بالا جالب است.