1. شك مقدمه و پایه ی تحقیق است، محرك روح به یقین است، درد است و آدمی را به سوی دوا می كشاند. غزالی می گوید: «گفتار ما را این فایده بس باشد كه تو را در عقاید كهنه و موروثی به شك می افكند. . . » شك موقف بدی است اما معبر خوب و دالان خوب و لازمی است [1]. صاحبان یقینهای محكم قبلاً در حیرت و اضطراب شدید بوده اند. شاید آیه كریمه ی «و وجدك ضالاًّ فهدی» اشاره به مرحله ی عبوری رسول اكرم باشد، البته با توجه به اینكه حیرت هركسی مربوط است به مرحله و منزل خودش، یعنی آن حیرت قطعاً - العیاذ باللّه- در مرز الهیت و مادیگری نبوده است.

پس دو نوع شك داریم: شكی كه مقدس و پایه ی تحقیق و لااقل پایه ی التجا و استعاذه و ذكر خداست، و شكی كه رجس است [2]: و اما

جلد ششم . ج6، ص: 64

الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً الی رجسهم [3]شك از آن جهت كه جهل و تردید است مقدس نیست، بلكه دردی كه همراه آن برای صاحب درد است كه عبارت است از فعالیت حس كاوشگری و احساس ناراحتی از محجوب بودن از حقیقت [مقدس است. ] به عبارت دیگر دو نوع شك داریم: شكی كه به معنی فاقد بودن و اختلال قوه ی جزم است مثل شك كثیرالشك و وسواسی، و شكی كه مقتضای طبیعت بحّاث و كاوشگر و مقتضای استقلال فكر و پاره كردن رشته های تقلید است.

2. شك و وسوسه- البته با اختلاف مراتب- از چیزهایی است كه احدی از آن خالی نیست و تا وقتی كه در مرحله ی قلب است و به اظهار و زبان (البته نه به صورت سؤال بلكه به صورت تردید و تشكیك) در نیامده، معفوّ است و گناه شمرده نمی شود.

3. رابطه ی شك و سؤال، ایضاً رابطه ی شك با انسانیت و اینكه حیوان شك نمی كند، زیرا استعداد درك حقایق را ندارد و از این جهت احساس محجوب بودن از حقیقت را نمی كند.

4. آدم شاك و سائل را، چه كودك و چه بزرگ، نباید راند و با وی خشونت كرد، همان طوری كه علی علیه السلام فرمود: فان الطیش لایقوم به حجج اللّه و لا به تظهر براهین اللّه [4] 5. منشأ شكها و شبهه ها در حقایق دینی چیست؟ الف. گره هایی كه از رشته های مختلف فكری و وهمی پیدا می شود، غالباً ریشه ی قیاس گرفتن دارد؛ به عبارت دیگر خوب طرح نشدن و خوب تصور نشدن اصل مسائل مربوط به خدا و معاد [5]. در اینجا سیمهای فكری و خیالی و وهمی اتصالی پیدا می كنند و درست مانند سیمهای تلفن [است ] كه هریك نمره را می گیری نمره ی دیگر جواب می دهد و مثل این است كه یك كلافه ای رشته هایش قاطی شود.

ب. پیغمبران حقایق را چون برای عموم می گفته اند غالباً به صورت امثال بیان می كرده اند (نحن معاشر الانبیاء امرنا ان نكلم الناس علی قدر عقولهم) و از همین جهت از طرف عامه ی مردم مواجه با سؤالات كودكانه و بیجا می شده اند، برخلاف حكما و فلاسفه كه فقط با افراد پخته كه زبان آنها را می فهمیده اند مواجه بوده اند.

ج. دین را از پایه یاد نگرفتن، از شاخه به شاخه یا تنه رفتن نه از تنه و ریشه به شاخه رفتن، سبب پیدایش شك و شبهه می شود؛ مثل اینكه اول شخص معتقداتی راجع به پیامبران و امامان پیدا می كند و آنها به صورت اصلی در ذهن او پیدا می شود كه پیامبر و امام باید چنین و چنان باشد، بعد در قرآن یا تاریخ خلاف آن را می بیند و قهراً شك می كند.

د. دین را در سطح مسائل محسوس و مادی قرار دادن و انتظار اینكه به حقایق دینی از راه ریاضی و یا تجربی نایل شود.

هـ. عدم توجه به اینكه [دین ] قبل از آنكه شكل یك فرضیه ی علمی را داشته باشد، یك آزمایش عملی است. باید در جریان عمل، صحت و صدق دین را دریافت. لهذا افرادی كه كمتر عمل می كنند بیشتر شك می كنند و بیشتر سؤال می كنند. به طور كلی استقامت و انحراف اخلاق در یقین و شك مؤثر است.

6. سؤالات بیجا. بعضی به جای اینكه فكر كنند و به جای اینكه تحقیق كنند و به جای اینكه عمل كنند، سؤال می كنند.

همان طوری كه امتناع از سؤال به علت تكبر و ترس از تحقیر و یا به علت تنبلی و لَختی بد است، سؤال زیاد یعنی اینكه انسان سؤال را جانشین فكر و عمل و همه چیز بكند نیز بد است.

7. فلاسفه به طور كلی بر دو دسته اند: جزمیون، شكاكان.

بزرگترین علت گرایش به شك و سلب اطمینان از علم و یقینپیدایش خطاها و كشف بطلان استدلالهاست.

جزمیون نیز سه دسته اند: آیا آن چیزی كه قابل اعتماد و اطمینان است عقل است یا حواس یا درون بینی؟ 8. شك مقدس نوعی استقلال فكر و پاره كردن رشته های تقلید و نوعی عصیان و تمرد است نسبت به محیط و اسلاف و تقالید و نوعی قوّت فكر است. هر مغز ضعیفی استعداد شك در مسلّمات محیط را ندارد، جسارت و شجاعت و شهامت عقلی می خواهد. ولی باید توجه داشت كه همین جهت كه برای بعضی ها به صورت ادعا درمی آید، سبب سقوط و هلاكت آنها می شود.

ماهیت شك مقدس اعلام احتیاج طبیعت است، نظیر گرسنگی و تشنگی كه اعلام احتیاج است به غذا و آب و نظیر دردهای عضوی كه اعلام احتیاج است به مداوا. به قول مولوی: شك مقدس سائق و راننده و نیروی محرك است. اوست كه گاهی به آنجا می كشد كه مانند غزالی خواب و قرار را می گیرد، رطوبت بدن خشك می شود.

اولین منزل و آخرین منزل:

درباره ی شك كه گفتیم دالان است و معبر است، از لحاظ فلسفی دو مطلب است. یكی اینكه آیا اولین منزل فكری بشر می تواند شك باشد یا نه؟ دكارت خیال كرده كه می تواند، گرچه خود او متوجه شد كه در خود شك نمی تواند شك كند. بعلاوه خیلی چیزهای دیگر هم هست كه قابل تشكیك نیست و خود دكارت متوجه نشد. پس به هر حال انسان هركار بكند قادر نیست كه شك را اول منزل قرار دهد (بحث با دكارت) . دیگر اینكه آیا شك آخرین منزل است و بالاترینحد پرش فكر بشر این است كه در همه چیز به دیده ی تردید بنگرد و یا آن یك مرحله ی وسط است؟ آیا شكاكان و امثال خیام و ابوالعلا به آخرین منزل رسیده اند كه در همه چیز شك كرده اند یا در منازل وسط مانده اند؟ حق این است كه تحلیل منطق اینها می رساند كه اینها در منازل وسط مانده اند.

جهنم معبر بهشت و شك معبر یقین:

در آثار دینی وارد شده كه عبور بهشت از جهنم است: و ان منكم الاّ واردها كان علی ربك حتماً مقضیاً. اینها به بهشت یقین نرسیده اند.

شكی كه بیماری است:

بعضی از شكها نقص و عیب است كه یا ناشی از اختلال قوه ی جزم است مثل شك كثیرالشك و وسواسی، یا ناشی از خبث طینت است مثل شك افراد سیّئ الظن كه از دردهای بشری غافلند و اكابر بشر را مثل خود فرض می كنند.

تعهد الهی:

9. تعهدی است الهی كه اگر كسی تشنه باشد و جویا، به یقین و هدایت می رسد: و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا. من طلب شیئاً و جدّ وجد. . .

دعوت به تحقیق دعوت به شك و رفض تقلید است:

10. دعوت به رفض تقلید، دعوت به تحقیق است و در واقع دعوت به شك است اما نه به اینكه شك هدف باشد، بلكه شك بكند كه تحقیق نماید.

علت اصلی:

خوب طرح نشدن:

11. منشأ شك گاهی این است كه با اینكه مسئله خوب طرح شده دلیل كافی بر نفی و اثبات وجود ندارد، مثل مسئله ی تناهی و لاتناهی عالم و مسئله ی وجود انسان در مریخ، و گاهی به علت خوب طرح نشدن مسئله است.

آیا انكار دلیل نمی خواهد؟ :

12. آیا انكار دلیل نمی خواهد؟ چرا. در امر قضا و حكومت ظاهری قاضی، انكار دلیل نمی خواهد اما در مسائل فلسفی فرقی بین نفی و اثبات یا انكار و اعتراف نیست.

13. داستان ابن ابی العوجا كه آمد به حضور امام صادق و قبلاً از سؤال خود معذرت خواست و گفت: هركسی كه اخلاط در گلویش [جمع ] شده باید سرفه كند. 14. داستان یقین جوانی كه از اصحاب صفه بود و در كافی نقل شده و مولوی آن را به نظم آورده است: گفت پیغمبر صباحی زید را. .

نقش فلسفه و نقش ایمان:

به طور كلی نقش فلسفه و استدلالات فلسفی رفع شبهات است و اما آن چیزی كه قلب را روشن و به روح شور و حرارت و حركت می دهد، ایمان و عمل و صفا و تقواست.

خدمات دشمن:

15. تشكیك دشمنان اسلام همیشه مفید واقع شده است. به طور كلی اگر چیزی حقیقتی داشته باشد، تشكیكْ جوهر و حقیقتش را بیشتر ظاهر می كند، و آن خدمت كه دشمن می تواند دوست قادر نیست.

16. این را هم باید دانست كه كثرت سؤال بد است همچنان كه در شماره ی 6 اشاره كردیم، در آثار دینی هم زیاد از آن انتقاد شده است. در قرآن می فرماید: لاتسئلوا عن اشیاء ان تبد لكم تسؤكم.

دوره ی شك برای جوان:

17. جوان در یك دوره از عمرش كه كم و بیش آنچه را تقلیداً و تعبداً از پدر و مادر گرفته است اطمینان بخش نمی داند، دچار شك و تردید و سؤال می شود؛ از نظر جوان دوره، دوره ی انتقال است و بحران.

دوره ی شك در جامعه ها:

اجتماع نیز چنین است، گاهی دوره ی انتقال و بحرانی را از نظر مذهبی و احیاناً ملی طی می كند. از این انتقالها و بحرانها نباید ناراحت شد، دالانی است كه طی می شود. عمده، كیفیت مواجه شدن با بحران یك جوان و یا یك اجتماع در دوره ی انتقال است.

خطر خشونت:

اینجاست كه بعضی اشتباه می كنند و از طریق خشونت وارد می شوند و به انحراف فرد یا اجتماع كمك می كنند و اینجاست كه كلام مولی را باید تكرار كرد: فان الطیش لایقوم به حجج اللّه و لا به تظهر براهین اللّه.

شعر نو مظهر یك عصیان است نه یك ابتكار:

الان اجتماع ما از نظر نسل جوان یك دوره ی بحرانی را طی می كند، چه از نظر مذهبی و چه از نظر ملی. شعر نو بیش از آنكه مظهر یك ابداع و یك ابتكار و یك هنر و یك فكر نو باشد مظهر یك عصیان و یك بحران روحی است، بدون شك افراطهای زیادی هم همراه دارد.

---