حال چگونه است كه قرآن این همه روی مسئله ی منافق تكیه كرده است خصوصاً كه در كتب آسمانی پیشین یا اسمی از منافقین نیست یا اگر هست بسیار كم است، برای این است كه هر چه بشر بدوی تر و از تمدن دورتر بوده و در درجات پایین تر زندگی می كرده است، از صراحت بیشتری برخوردار بوده است؛ یعنی آنچه كه در درون داشته است از فكر و احساسات و عواطف و از رغبات و بی میلی ها و از مهربانیها و خشمها و از ایمانها و بی ایمانی ها، هر چه داشته است همان را ظاهر می كرده است؛ و هر چه بشر پیش رفته و تكامل پیدا كرده است (نمی خواهم بگویم خود این نوعی تكامل است ولی از تبعات تكامل است) قدرتش بر تصنع هم- كه نفاق نوعی تصنع است- افزایش پیدا كرده است؛ كما اینكه اگر ما مردم عصر خودمان را با صدر اسلام مقایسه كنیم نفاق هزاران درجه بیشتر شده است. یك وقتی من با خودم فكر می كردم كه اساساً اگر عصر ما را از نظر انسانی بخواهند ارزیابی كنند نه از نظر صنعتی، اگر یك جنبه ی انسانی را بخواهند ملاك و مشخِص عصر و زمان ما قرار بدهند، باید بگویند عصر نفاق. اگر بگویند در عصر ما بزرگترین ماشینی كه ابتكار و اختراع شده است چه ماشینی است؟ به نظر من ماشین قلب حقایق است، اینكه بشر این همه توانایی پیدا كرده است كه حقایق را وارونه جلوه بدهد. این بحث باشد برای جلسه ی بعد. چون بحث ما مثل درس و جلسات كلاسی اندكی جنبه ی خصوصی دارد، این طور می خواهم صحبت بكنم: اول جنبه ی لغوی را بحث می كنم. اصلاً «نفاق» چه لغتی است؟ تعریف نفاق و ماهیتش چیست؟ بعد بحثی درباره ی خطر نفاق؛ و وقتی خطر نفاق را شناختیم، ما در مواجهه با این خطر چه وظیفه ای داریم. و بحث دیگری كه اگر موفق بشوم خواهم داشت راجع به عامل نفاق در پدید آوردن فاجعه ی كربلاست كه این عامل در به وجود آوردن این فاجعه در عصر خودش چقدر تأثیر داشت یعنی دشمنان حسین بن علی از عامل نفاق چقدر توانستند استفاده كنند تا چنین فاجعه ای را به وجود آوردند. متقابلاً حادثه ی كربلا و شهادت امام حسین چقدر تأثیر داشت در دریدن پرده های نفاق در عصر خودش و عصرهای بعد.