همین طور كه اگر ما امروز برای گرسنگان آفریقا و بیافرا غصه بخوریم و برای سیر كردن شكم آنها فكر و كوشش كنیم خیر است و اگر برای بیماران جهان غصه بخوریم و جهت مداوای آنها اقدام نماییم عملی است انسانی، مسئله ی دین هم این گونه است؛ اگر برای بی دینها غصه دار باشیم و با توسل به زور به آنها دینی واقعی بدهیم این كار شایسته است با این تفاوت كه دین با علم و مخصوصاً با بهداشت این تفاوت را دارد كه بهداشت را می توان به زور تحمیل كرد یعنی اگر فلان كس حاضر نیست آمپول برای بهبودی مرضش بزند به زور آن آمپول را به او می زنند و یا به زور قرص را در حلق بچه می گذارند تا فرو ببرد، ولی دین طبیعتش یك طبیعتی است كه اكراه پذیر نیست؛ اگر اكراه پذیر بود قابل اجبار نمودن بود. اما باید یادآوری كنم كه بعضی امور دین اجبارپذیر است. از جمله اینكه بایستی با اجبار موانعی را كه در جهت نرسیدن حقایق به مردم است برطرف كرد. مثلاً عده ای در كشور كفری كه حكومتی ضد دین در آنجاست زندگی می كنند و چون آن حكومت وسیله ای است برای به زنجیر كشیدن مردم و جلو هر ایدئولوژی را می گیرد، چنین وضعی اجبارپذیر است كه با شمشیر موانع را بردارند تا زمینه ای برای تبلیغ آزاد دین وجود پیدا كند. این است كه در عین اینكه برای قبول دین داریم: لا اِكْراهَ فِی الدِّینِ [1] یعنی دین اجباربردار نیست، ولی در عین حال بایستی خرطوم ابوجهل ها و ولید بن مغیره ها را زد. مگر می شود با وجود آنها در مكه دین پیشروی كند، یا در ایران آن روز و روم آن زمان مگر می شد با وجود آن گونه خرطومها دین اشاعه پیدا نماید و جلو برود؟ در این موارد بایستی با شمشیر زنجیرها را زد تا بعد از رفع موانع، از راه تبلیغ، مردم محاسن دین را بفهمند؛ و مسئله ی جهاد همین است. جهاد از دو اصل ناشی می شود. یكی این كه حقیقتی است مانند بهداشت، حقیقتی است مؤثر در پیشبرد اسلام؛ و دیگر مسئله ی مسئولیت انسانها در مقابل انسانهای دیگر، مانند مسئولیت علم و بهداشت داشتن، در عین اینكه در مورد ایمان داریم: لا اِكْراهَ فِی الدِّینِ.

---