انسان دو سلسله مسائل دارد. یكی مسائل سلیقه ای است، یعنی مسائلی كه به ساختمان وجود هركسی مربوط است. در این نوع مسائل هركسی باید آزاد باشد یعنی «خوب» برای او همان است كه انتخاب كرده است. مثالی عرض می كنم: آیا در مورد رنگ لباس، همه ی افراد یك نوع سلیقه دارند؟ مسلّماً نه، زیرا اگر همه ی افراد در انتخاب رنگ لباس یك جور سلیقه داشتند دیگر كارخانجات نساجی مجبور نبودند اینقدر تنوع در رنگ منسوجات خود ایجاد نمایند بلكه فقط یك رنگ را انتخاب كرده و كلیه ی محصولاتشان را به همان رنگ تحویل بازار می دادند. می بینید كه به دهها رنگ و طرح پارچه تهیه می كنند و تماماً هم مشتری دارد. این به خاطر آن است كه سلیقه های افراد در انتخاب نوع رنگ و طرح پارچه اختلاف دارد. مثالهای دیگر: آیا همه ی مردم در انتخاب نوع غذا یك جور سلیقه دارند؟ آیا همه یك نوع خورش را با برنج دوست دارند؟ نه. آیا در مورد شعر و شعرا همه ی مردم یك ذوق و سلیقه دارند یعنی همه یك نوع شعر را می پسندند و فقط یك شاعر را دوست دارند؟ در بین مردمِ شعردوست جستجو كنید و از هریك بپرسید شما كدام شعر و كدام شاعر را می پسندید؟ می بینید یكی حافظ را یكی سعدی را یكی فردوسی را یكی خیّام را و یكی جامی را دوست دارد. همین طور انتخاب موسیقیها و صداها. در این گونه موارد واقعاً سلیقه ها مختلف است و «خوب» برای هركسی همان است كه انتخاب كرده است. خوب و بد مطلق در این گونه مسائل وجود ندارد.

برای من رنگ خوب همان است كه می پسندم و برای شما رنگ خوب همان رنگی است كه می پسندید. همچنین در انتخاب انسانها یكدیگر را. مثلاً آیا همه ی مردها از یك جور زن خوششان می آید و نیز همه ی زنان یك جور مرد را می پسندند؟ چرا یك زن معشوق مردی است در عین اینكه منفور مرد دیگری است؟ در این جور مسائل خوب و بد واقعی وجود ندارد بلكه خوب و بد واقعی بستگی به وجدان و سلیقه ی شخصی هركسی دارد و لذا انسان نباید بچه هایش را وادار كند كه تو حتماً باید این نوع رنگ را برای لباست انتخاب كنی و فلان غذا را دوست داشته باشی و به فلان دختر عشق بورزی و او را به زنی انتخاب كنی. این نوع تحمیلها غلط است. اما مسائل دیگری است كه به ذوق و سلیقه ی من و شما ربطی ندارد چون آن مسائل واقعیات است. مثلاً در طب و پزشكی. اگر من مریض شوم آیا می توانم برای درمانم ذوق و سلیقه ی خود را اعمال كنم؛ سلیقه ام این باشد كه در درمان از فلان دارو استفاده نمایم و از فلان غذا پرهیز و از غذای دیگری استفاده كنم؟ طبیب می گوید روش درمان و نوع پرهیز به پسند و سلیقه ی شما نیست، اینها مسائلی است كه به پسند شما مربوط نیست، مسائل سلیقه ای نیست بلكه مسائل واقعی است. این گونه مسائل، حسابی برای خود دارد. پیشروی مرض شما چنین است و راه معالجه ی آن چنان. نتیجه ی اطاعت از سلیقه ات مردن، و نتیجه ی مطیع مسائل واقعی پزشكی بودن حیات داشتن است. آنهایی كه در مورد دین نظریه ی صلح كل را قبول كرده اند در واقع می خواهند بگویند دین امری است كه جنبه ی فانتزی دارد و با واقعیات سروكاری ندارد.

همان گونه كه شخصی از موسیقی خوشش می آید، شخص دیگری هم از دین خوشش می آید. یكی می خواهد در اصفهان زندگی كند، شخص دیگری در تهران و یكی در ده؛ هركسی هرچه بخواهد همان را انتخاب می كند و انتخابش برای خودش «خوب» است. این فكر را همچنین به صورت حرف برق و جلاداری به این عنوان كه روشنفكر مرد صلح كل است و دین امری وجدانی است عنوان می نمایند. دین اینچنین نیست و قدر مسلّم این است كه این حرف با دین اسلام جور درنمی آید زیرا دین اسلام یك طرح و ایدئولوژی بر اساس سعادت فرد و جامعه ی انسانی است كه اگر انسان آن را بپذیرد و به آن عمل كند سعادت دنیا و آخرت فردی و اجتماعی را تأمین می كند و الّا نه؛ و این را نمی شود به ذوق و سلیقه ی هر فرد ربط داد.