از اینجا یك مطلب دیگر می توان فهمید و آن این است كه بهترین شاگردان فلاسفه همانها هستند كه محضر خود آنها را درك كرده اند، به خلاف انبیا و اولیا. بهترین شاگرد افلاطون یا ارسطو یا بوعلی همان شاگردان بلاواسطه ی حوزه ی خود آنها هستند.

بهترین كسی كه كلام بوعلی را فهمیده، می توان گفت بهمنیار یا ابوعبید جوزجانی است. اما بهترین شاگردان پیغمبر اكرم یا امیرالمؤمنین یا حضرت صادق چطور؟ آیا بهترین شاگردان آنها همانها هستند كه در زمان خود آنها بوده اند؟ نه، این طور نیست. نكته ای را خود رسول اكرم در كلامشان اشاره كرده اند. شاید معنی همین كلام را هم آنها كه در آن عصر بوده اند درست نفهمیدند (بگذریم از افراد معدودی مثل سلمان و ابوذر و مقداد، سایرین نمی فهمیدند) . فرمود: نَصَرَ اللّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقالَتی فَوَعاها وَ بَلَّغَها مَنْ لَمْ یَبْلُغْهُ [1] یعنی خداوند یاری كند كسی را كه كلام مرا بشنود و حفظ كند و برساند به كسی كه به او نرسیده است. یا نَضَّرَ اللّهُ عَبْداً سَمِعَ مَقالَتی. . . خداوند خرّم كند زندگی آن كسی را كه این كار را بكند. و بعد فرمود: رُبَّ حامِلِ فِقْهٍ غَیْرِ فَقیهٍ، وَ رُبَّ حامِلِ فِقْهٍ اِلی مَنْ هُوَ اَفْقَهُ مِنْهُ [2] چه بسیار اشخاص كه فقهی را حمل می كنند در حالی كه خودشان فقیه نیستند، و چه بسیار كسان كه فقهی را منتقل می كنند به كسانی كه آنها از خودشان فقیه ترند. «فقه» در اصطلاح اوّلی دینی یعنی یك حقیقت دینی و یك حكمت دینی كه نیازمند به تعمق و تفكر است. مقصود در اینجا حقایق و كلماتی است كه مردم از خود آن حضرت می شنوند. می فرماید بسیار اشخاص كه این كلمات و این حقایق را از من می شنوند و حفظ می كنند، خودشان اهل فهم و تجزیه و تحلیل آنها نیستند.

بسیار اشخاص این كلمات و این حقایق را برای دیگران نقل می كنند و آن دیگران از خود اینها شایسته ترند برای فهم و درك آن حقایق. مثلاً شخصی از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله می شنود: لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ. اما خود او قدرت ندارد بفهمد كه این جمله چقدر رساست. بعد می سپارد به نسل آینده. نسل بعدی از او بهتر می فهمد. آن نسل باز می دهد به نسل بعدتر. ممكن است آن كه در نسل بیستم مثلاً آمده، از نسل اول و دوم و سوم بهتر بفهمد و شایستگی بیشتری داشته باشد. قرآن هم همین طور. نمی شود گفت قرآن را مردم گذشته بهتر می فهمیده اند، بلكه كار بعكس است. اعجاز قرآن به این است كه همیشه از تفسیرهایی كه برایش نوشته شده جلوتر است؛ یعنی در هر زمان قرآن را تفسیر كرده اند، در زمان بعد كه علم و فهم بیشتر شده وقتی كه قرآن را با آن تفسیر سنجیده اند دیده اند قرآن خیلی از آن تفسیر بالاتر و جلوتر است. جای دیگر نمی رویم، همین علم فقه را در نظر می گیریم. مسلّماً اصحاب رسول اكرم و اصحاب امیرالمؤمنین و اصحاب حضرت صادق حتی امثال زُراره و هشام بن الحَكَم، قواعد فقهی را كه از رسول اكرم یا ائمه رسیده است مثل محقق حلّی و علّامه ی حلّی و شیخ مرتضی انصاری نمی توانستند بفهمند و تجزیه و تحلیل كنند. پس در روشهای فلسفی چه كسی از همه بهتر فهمیده است معنی كلمات استاد را؟ آن كس كه از همه قدیمی تر است. اما در مكتب انبیا و اولیا چه كسی از همه بهتر فهمیده معنی و مقصود را؟ آن كس كه در آینده می آید و علم و فهم بیشتری دارد. این خود، معجزه ی نبوت است. در روایات باب توحید وارد شده كه خداوند چون می دانست كه در آخرالزمان مردمی خواهند آمد متعمّق و غوركن، لهذا سوره ی قُلْ هُوَ اللّهُ اَحَد و آیات اول سوره ی حدید را كه شامل عالیترین و دقیق ترین مسائل توحیدی است نازل كرد. یعنی مردم آن زمان شایسته ی این آیات نبودند، در آینده باید اشخاصی بیایند كه شایسته ی این آیات باشند. این آیات خوراك روحی آنهاست. البته چون این آیات حدّ آخر را بیان كرده است اگر كسی از آنها تجاوز بكند هلاك می شود. این است معجزه ی نبوت و معجزه ی قرآن كه: لا تَفْنی غَرائِبُهُ وَ لا تَنْقَضی عَجائِبُهُ [3]. همه ی اینها كه گفتم برای این بود كه وقتی كه این مسئله را طرح می كنیم و می گوییم رهبری نسل جوان، كسی نگوید ای آقا! مگر رهبری نسل جوان با رهبری نسل كهن فرق می كند؟ ! مگر نماز اینها با نماز آنها دوتاست كه رهبری اینها با آنها دوتا باشد؟ ! در قدیم هر طور عمل می شد حالا هم عمل بشود. در قدیم بابابزرگ و ننه جون ما در یك مجلس روضه چه جوری نشسته و در همان جا خدا را شناخته و هدایت شده، نسل جدید هم چشمش كور شود برود همان جا بنشیند و یاد بگیرد! ! !

---