بسم اللّه الرحمن الرحیم [1] حوزه های علمیه و محیطهای روحانی ما مسئول پاسداری ایمان جامعه اسلامی و دفاع از اصول و فروع دین مقدس اسلام از دیدگاه مذهب شیعه و تعلیم و تبلیغ آنها و عهده دار پاسخگویی به نیازهای مذهبی مردم مسلمان اند. دشواری و سنگینی این مسئولیتها در همه زمانها یكسان نیست؛ بستگی دارد به درجه تمدن و سطح فرهنگ جامعه و میزان آگاهی مردم به مسائل مختلف از یك طرف، و درجه فعالیت نیروهای مخالف از طرف دیگر. همان طور كه در حدیث شریف كافی آمده است: اَلْعالِمُ بِزَمانِهِ لا یَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوابِسُ. آشنایی با اوضاع و جریانات زمان و شناخت عوامل دست اندركار اجتماع، امكان پیش بینی می دهد و با پیش بینی ها می توان به مقابله با حوادث ناگوار شتافت، همچنان كه امكان بهره برداری از فرصتهای مساعدی كه تحولات زمان پیش می آورد به وجود می آورد. بدیهی است كه مفهوم مخالف جمله ی گران قیمت فوق این است: اَلْجاهِلُ بِزَمانِهِ یَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوابِسُ. آن كه نمی داند در جهانی كه زندگانی می كند چه می گذرد، چه عواملی دست اندركار ساختن جامعه به میل خود هستند، چه تخمهایی در زمان حاضر پاشیده می شود كه در آینده سر برخواهند آورد، روزگار آبستن چه حوادثی است، هرگز نمی تواند به مقابله با نیروهای مهاجم برخیزد و یا از فرصتهای طلایی زودگذر اغتنام جوید. واضح است كه توجه و بی توجهی قشری كه مسئولیت هدایت و رهبری و رعایت و پاسداری جامعه خود را دارند، از نظر آگاهی به اوضاع، اهمیت فوق العاده بیشتری دارد. اگر وضع امروز خود را با هشتاد سال پیش (پیش از مشروطیت ایران) مقایسه كنیم می بینیم روحانیت آنروز مواجه بوده با جامعه ای بسته و راكد، با جامعه ای كه هیچ گونه واردات فكری نداشته جز آنچه از حوزه علمی دینی صادر می شده است.

فرضا از آن حوزه ها جز رساله ای عملی یا كتابهایی در حدود جلاء العیون و حلیةالمتقین و معراج السعاده صادر نمی شده است آن جامعه نیز مصرف فكری جز اینها نداشته است. ولی امروز این توازن به شدت به هم خورده است. امروز به طور مستمر از طریق دبستانها، دبیرستانها، دانشگاهها، مؤسسات آشكار و پنهان نشر كتاب، وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، سینماها، روزنامه ها، مجلات هفتگی و ماهانه و سالانه، كنفرانسها، سخنرانیها و از طریق برخورد با مردمی كه ازسرزمینهای دیگر به كشور ما آمده اند و از طریق مسافرتها به كشورهای خارج هزاران نوع اندیشه به این جامعه صادر می شود كه اگر اندیشه هایی كه از حوزه های علمی دینی و یا وسیله شخصیتهای مبرّز مذهبی در خارج این حوزه ها صادر می شود- با این كه نسبت به گذشته در سطح بالاتری قرار گرفته است- با آنچه از جاهای دیگر صادر می شود مقایسه شود، رقم ناچیزی را تشكیل می دهد و می توان گفت نزدیك به صفر است. حتی خود حوزه های علمیه ما هم اكنون یكی از بازارهای پر رونق اندیشه هایی است كه از كانونهای غیرمذهبی و یا ضد مذهب صادر می شود. اینجاست كه هر فرد متدین آگاه ضرورت تجدید نظر در برنامه های حوزه های علمیه را شدیدا احساس می كند. نكته ای كه ضرورت دارد از آغاز مورد توجه قرار گیرد این است كه هرگونه تجدید نظر و تحول در برنامه های حوزه های علمیه باید بر اساس همان فرهنگ غنی و قدیم اسلامی و ادامه همان راه و تسریع در حركت آن و آفت زدایی از آن بوده باشد. همین فرهنگ كه از جوهر حیاتی نیرومندی برخوردار است و متأسفانه در اثر غفلت پاسداران آن، قسمتهای مهمی از آن به فراموشی سپرده شده و دچار زنگ زدگی شده و قسمتهایی از آن به نوعی آفتها دچار شده، باید از نو احیاء شود و از عناصری كه فرهنگهای جدید به وجود آورده اند تغذیه كند و مسیر رشد و توسعه و تكامل خود را طی نماید. لازم به تأكید است كه هر گونه تجدید نظر مبنی بر جایگزین ساختن یك فرهنگ دیگر به جای فرهنگ اصیل هزار و سیصد ساله ی اسلامی، خیانت به اسلام و مسلمین است و نتیجه ای جز كشاندن امت اسلامی به دامن فرهنگ و تفكر بیگانه ی شرقی یا غربی، چپ یا راست ندارد. خوشبختانه تحولات جدید و پیشرفتهای علوم جدید ضمن این كه مسئولیتها را دشوارتر و سنگین تر كرده، فرصتهای بسیار مناسبی نیز به وجود آورده و اصالت فرهنگ اسلامی را روشن تر و زمینه ی شكوفایی آن را فراهم تر كرده است. حوزه های علمیه ی ما اگر از محدودیتهای مصنوعی كه خود برای خود به وجود آورده اند خارج گردند و با استفاده از پیشرفت علوم انسانی جدید به احیای فرهنگ كهن خود و آراستن و پیراستن آن بپردازند و آن را تكمیل نمایند و به پیش سوق دهند (كه آمادگی تكامل و پیشروی دارد) می توانند از این انزوای حقارت آمیز علمی خارج شوند و كالاهای فرهنگی خود را در زمینه های مختلف معنوی، فلسفی، اخلاقی، حقوقی، روانی، اجتماعی، تاریخی با كمال افتخار و سربلندی به جهان دانش عرضه نمایند. بدیهی است كه انجام چنین رسالت مقدسی نیازمند به شوراها و طرحهای متعدد، هر كدام برای مدت معین است. آنچه در این اوراق ذكر می شود ارزش این كه نام طرح به آن داده شود ندارد، یك سلسله تذكرات است كه به نظر نویسنده از نظر وظایف و مسئولیتها رسیده است و در این اوراق یادداشت می شود. این وظایف را در دو بخش ذكر می كنیم: بخش اول تحت عنوان وظایف اصلی و بخش دوم تحت عنوان وظایف فعلی. منظور از وظایف اصلی مجموع اموری است كه ایده آل و كمال مطلوب در حوزه های علمیه محسوب می شود، كه اگر این حوزه ها در صدد برآمدند و امكانش را تحصیل كردند همه ی آنها را باید انجام دهند، و منظور از وظایف فعلی مجموع كارهایی است كه در حال حاضر شروع به آنها در امكان مدرسین عالی قدر فعلی حوزه علمیه قم است. بدیهی است كه هر اندازه به حول و قوه الهی بر امكانات تدریجا افزوده شود، قسمتهایی از وظایف اصلی جزء وظایف فعلی قرار می گیرد.

---

[1] این مقاله در اصل به عنوان برنامه برای یكی از مدارس در حال تأسیس علوم دینی حوزه علمیه قم، توسط شهید آیت اللّه مطهری نگارش یافته است. مناسب دیده شد كه بعد از گفتار «روحانیت و انقلاب اسلامی» درج گردد.