ما اگر بخواهیم هدفهای این نهضت را تشریح كنیم، آنهم در یك جلسه، بهتر این است كه یك مقایسه ی اجمالی بكنیم میان هدفهای این نهضت و هدفهایی كه بعضی مصلحان اسلامی مثل سید جمال الدین اسدآبادی به صورت فردی در قیامهای اصلاحی خود داشته اند و نیز هدفهای نهضتهای صدساله ی اخیر كه یا به رهبری روحانیت و یا با شركت و تأیید روحانیت صورت گرفته است و هر كدام هدفی داشته است، مثل جنبش تنباكو كه یك نهضت ضد استعماری، آنهم ضد استعمار اقتصادی بود و یا نهضت استقلال عراق كه آن هم مانند نهضت تنباكو به رهبری روحانیت صورت گرفت. بعد از جنگ بین الملل اول و متلاشی شدن حكومت عثمانی، انگلیسها عراق را احتلال و اشغال كردند، روحانیت شیعه در آنجا قیام كرد، آیت اللّه میرزای شیرازی كوچك [1] فرمان جهاد داد، مسلمانان كشته های زیادی دادند تا بالاخره استقلال عراق را به دست آوردند. آن نهضت هم یك مبارزه ی ضد استعماری بود ولی ضد استعمار سیاسی. و دیگر مبارزه و جنبش مشروطیت كه در آن، روحانیت یكی از دو شریك بزرگ بود، یعنی روحانی و غیر روحانی هر دو در آن شركت داشتند. جنبشی بود كه ماهیت سیاسی داشت و ضد استبدادی بود. و دیگر جنبش ملی شدن صنعت نفت در بین سالهای 29 تا 32 كه آن هم جنبش بزرگی در كشور ما بود؛ یك جنبش ضد استعمار اقتصادی كه باز در این نهضت روحانیت شریك و مؤیّد بود ولی منحصر به روحانیت نبود. این نهضت هم ماهیت ضد استعماری داشت. بنابراین جنبش تنباكو ماهیت ضد استعمار اقتصادی، جنبش عراق ماهیت ضد استعمار سیاسی، جنبش مشروطیت ماهیت ضد استبداد و جنبش ملی شدن صنعت نفت ماهیت ضد استعمار اقتصادی داشته است. ما می توانیم نهضت امروز را با هر یك از این نهضتها مقایسه كنیم، ببینیم آیا شبیه یكی از اینها هست و شبیه كدام یك از اینهاست و یا شبیه هیچ كدام نیست؟ یك سلسله حركتها و نهضتهای كوچك و بزرگ دیگر هم در كشور ما وجود داشته و دارد: نهضتهایی برای آزادی، نهضتهایی برای دموكراسی، نهضتهایی به نام حقوق بشر، نهضتهایی بر ضد استثمار. این نهضت را با هر یك از اینها هم می توان مقایسه كرد كه آیا شبیه یكی از اینهاست (و اگر هست شبیه كدام یك است) و یا شبیه هیچ كدام نیست؟ تشریح هدفهای یك نهضت از ماهیت آن نهضت جدا نیست، همچنان كه از رهبری آن نهضت جدا نیست. ما نمی توانیم رهبری یك نهضت را تشریح كنیم بدون آن كه ماهیت یا هدفهای آن نهضت را بشناسیم، یا هدفهایش را تشریح كنیم بدون آن كه توجه به ماهیتش داشته باشیم، و یا ماهیتش را تعریف كنیم بدون آن كه توجه به هدفها و رهبریهایش داشته باشیم.

---