آنچه تاكنون گفتیم مربوط به جهان تسنن بود. هر چند سید جمال كه سلسله جنبان نظریه ی اصلاح است خود ایرانی و شیعه است ولی آنچه تاكنون گفتیم، حتی در مورد سید جمال، مربوط به حركات اصلاحی در جهان تسنن بود. حركتهای اصلاحی در جهان تشیع، حال و وضع دیگری دارد و با آنچه در جهان تسنن گذشته تفاوت دارد.

در جهان تشیع سخن اصلاح كمتر به میان آمده و طرح اصلاحی كمتر داده شده و در باره ی اینكه «چه باید كرد؟ » كمتر تفكر به عمل آمده است. اما علی رغم همه ی اینها، در شیعه نهضتهای اصلاحی مخصوصاً نهضتهای ضد استبدادی و ضد استعماری بیشتر و عمیق تر و اساسی تر صورت گرفته است. در تاریخ جهان تسنن جنبشی مانند جنبش ضد استعماری تنباكو به رهبری رهبران دین كه منجر به لغو امتیاز انحصار تنباكو در ایران شد و استبداد داخلی و استعمار خارجی هر دو به زانو درآمدند و یا انقلابی مانند انقلاب عراق كه علیه قیمومت انگلستان بر كشور اسلامی عراق بود و منجر به استقلال عراق شد و یا قیامی مانند قیام مشروطیت ایران كه رژیم سلطنتی استبدادی ایران را مبدل به رژیم مشروطه كرد و یا نهضتی اسلامی به رهبری رهبران دینی مانند آنچه در ایران امروز می گذرد مشاهده نمی كنیم. این انقلابها همه به رهبری روحانیت شیعه صورت گرفت، همان روحانیتی كه كمتر درباره ی اصلاح و طرحهای اصلاحی سخن گفته و طرح داده است. جنبش تنباكورا علمای ایران آغاز كردند و با دخالت زعیم بزرگ مرحوم حاج میرزا حسن شیرازی به پیروزی نهایی رسید. انقلاب عراق را علمای شیعه ی عراق كه در رأس آنها مجتهد جلیل القدر آقامیرزا محمدتقی شیرازی قرار داشت رهبری كردند. راستی حیرت آور و درس آموز است كه از شخصیتی مانند مرحوم میرزا محمد تقی شیرازی، مجسمه ی زهد و تقوا و تهذیب نفس و به اصطلاح درونگرایی، یكمرتبه در شرایط خاص شخصیتی مجاهد طلوع می كند كه گویی همه ی عمر با جهاد و مبارزه بسر كرده است. نهضت مشروطیت ایران را در درجه ی اول مرحوم آخوند ملا محمد كاظم خراسانی و مرحوم آقا شیخ عبداللّه مازندرانی از مراجع نجف و دو شخصیت بزرگ از علمای تهران: مرحوم سید عبداللّه بهبهانی و مرحوم سید محمد طباطبایی رهبری كردند. در جهان تسنن نه تنها جنبشهایی نظیر جنبشهای فوق الذكر وسیله ی اصلاح طلبان مذهبی و مقامات روحانی سنی صورت نگرفته است، نهضتهایی نظیر نهضت اصفهان و نهضت تبریز و نهضت مشهد- كه در نهضت اخیر، مجتهد بزرگ مرحوم حاج آقا حسین قمی نقش اول را داشت- نیز صورت نگرفته است. چرا با اینكه در جهان تسنن سخن از اصلاح و مبارزه علیه استعمار و استثمار بیشتر به میان آمده، علمای اهل تسنن كمترتوانسته اند نهضتی را رهبری كنند، و برعكس روحانیت شیعه با اینكه انقلابهای عظیمی بپا كرده است كمتر حاضر شده است در باره ی دردها بیندیشد، نظر بدهد، طرح اصلاحی ارائه نماید، فلسفه ی سیاسی اسلام را مطرح نماید؟ این جهت به نظام خاص روحانیت شیعه و روحانیت سنی مربوط است. نظام روحانیت سنی به گونه ای است كه او را كم و بیش به صورت بازیچه ای در دست حكام كه خود، آنها را «اولی الامر» معرفی كرده است در آورده است. شخصیتی مانند عبده اگر بخواهد منصب افتاء را احراز نماید باید خدیو عباس ابلاغ آن را صادر نماید، و یا مقام افتاء و ریاست جامع الازهر شخصیت بزرگ و مصلحی مانند شیخ محمود شلتوت، باید با نوشته ی شخصیتی نظامی و سیاسی مانند جمال عبد الناصر حجیت و سندیت بیابد. روحانیت سنی یك روحانیت وابسته است. روحانیت وابسته قادر نیست علیه آن قدرتی كه وابسته به آن است قد علم كند و توده ی مردم را به دنبال خود بكشاند. اما روحانیت شیعه در ذات خود یك نهاد مستقل است، از نظر روحی به خدا متكی بوده و از نظر اجتماعی به قدرت مردم، و لهذا در طول تاریخ به صورت یك قدرت رقیب در مقابل زورمندان تاریخ ظاهر شده است. در پیش گفتیم علت آنكه سید جمال در كشورهای سنی مستقیماً به سراغ توده ی مردم می رفت و در ایران به سراغ علما، در كشورهای سنی مخاطبش توده ی مردمند و در ایران علما، در آنجا انقلاب را از توده می خواهد آغاز كند و در ایران از علما، این است كه روحانیت شیعه از دستگاه حاكمه مستقل بوده و استعداد انقلابی شدن داشته است برخلاف روحانیت سنی. روحانیت شیعه عملاً بر تز ماركس خط بطلان كشیده كه می گوید:

مثلث دین و دولت و سرمایه همواره در طول تاریخ با یكدیگر همدست و همكار بوده و طبقه ای را در مقابل توده تشكیل می داده اند و سه عامل از خود بیگانگی خلق به شمار می روند. ما در مقاله ی «مشكل اساسی در سازمان روحانیت» [1] یك بررسی مختصر درباره ی روحانیت شیعه و روحانیت سنی به عمل آوردیم و به نقاط قوّت و نقاط ضعف هر كدام اشاره كردیم، وگرچه امیدوار به این كه روحانیت سنی بتواند بر ضعف خود پیروز شود نیستیم اما اظهار امیدواری كرده و آرزو كردیم كه روحانیت شیعه بر نقطه ی ضعف خود پیروز شود و این آرزو را قریب الوقوع دانسته ایم. فكر می كنم اكنون كه در حدود پانزده سال از آن می گذرد شرایط مساعدتری برای غلبه بر آن نقطه ی ضعف پدید آمده باشد. در عین حال از نظر اندیشه ی اصلاحی و طرح اصلاحی، در جهان شیعه نیز شخصیتهایی ظهور كرده اند كه اندیشه های اصلاحی در بعضی زمینه ها داشته اند.

مرحوم آیت اللّه بروجردی و علامه شیخ محمد حسین كاشف الغطاء و علامه سید محسن عاملی و علامه سید شرف الدین عاملی و بالخصوص علامه نائینی را از این نظر نباید از نظر دور داشت. شایسته است اهل نظر اندیشه های اصلاحی این شخصیتها را هر چند محدود به زمینه ای خاص است، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهند. ما در مقاله ای تحت عنوان «مزایا و خدمات مرحوم آیت اللّه بروجردی» [2] برخی اندیشه های اصلاح طلبانه ی آن مرحوم، مخصوصاً توجهش به اتحاد اسلامی را تشریح كرده ایم و در دائرة المعارف اسلام همه ی آنها اقتباس شده است.

---