بدون تردید سلسله جنبان نهضتهای اصلاحی صدساله ی اخیر، سیدجمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی است. او بود كه بیدارسازی را در كشورهای اسلامی آغاز كرد، دردهای اجتماعی مسلمین را با واقع بینی خاصی بازگو نمود، راه اصلاح و چاره جویی را نشان داد. با اینكه درباره ی سید جمال فراوان گفته و نوشته می شود، ولی راجع به تز اصلاحی او كمتر سخن می رود و یا من كمتر دیده و شنیده ام. به هرحال خوب است بدانیم كه سید جمال درد جامعه ی اسلامی را چه تشخیص می داده و راه چاره را چه می دانسته است و چه راههایی برای وصول به هدفهای اصلاحی خویش انتخاب می كرده است؟ نهضت سید جمال، هم فكری بود و هم اجتماعی. او می خواست رستاخیزی، هم در اندیشه ی مسلمانان به وجود آورد و هم در نظامات زندگی آنها. او در یك شهر و یك كشور و حتی در یك قاره توقف نكرد، هرچند وقت در یك كشور بسر می برد. آسیا و اروپا و آفریقا را زیر پا گذاشت. در هر كشور با گروههای مختلف در تماس بود، همچنان كه نوشته اند در برخی كشورهای اسلامی عملاً وارد ارتش شد برای اینكه تا دل سپاهیان نفوذ نماید. مسافرت سید به كشورهای مختلف اسلامی و بازدید آنها از نزدیك، سبب شد كه آن كشورها را از نزدیك بشناسد و ماهیت جریانها و شخصیتهای این كشورها را به دست آورد، همچنان كه جهان پیمایی اش و مخصوصاً توقف نسبتاً طولانی اش در كشورهای غربی او را به آنچه در جهان پیشرفته می گذشت و به ماهیت تمدن اروپا و نیت سردمداران آن تمدن آشنا ساخت. سیدجمال در نتیجه ی تحرك و پویایی، هم زمان و جهان خود را شناخت و هم به دردهای كشورهای اسلامی كه داعیه ی علاج آنها را داشت دقیقاً آشنا شد. سید جمال مهمترین و مزمن ترین درد جامعه ی اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با ایندو به شدت مبارزه كرد. آخر كار هم جان خود را در همین راه از دست داد. او برای مبارزه با این دو عامل فلج كننده، آگاهی سیاسی و شركت فعالانه ی مسلمانان را در سیاست واجب و لازم شمرد و برای تحصیل مجد و عظمت از دست رفته ی مسلمانان و به دست آوردن مقامی در جهان كه شایسته ی آن هستند بازگشت به اسلام نخستین و در حقیقت حلول مجدد روح اسلام واقعی را در كالبد نیمه مرده ی مسلمانان، فوری و حیاتی می دانست. بدعت زدایی و خرافه شویی را شرط آن بازگشت می شمرد. اتحاد اسلام را تبلیغ می كرد. دستهای مرئی و نامرئی استعمارگران را در نفاق افكنی های مذهبی و غیرمذهبی می دید و رو می كرد.