وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ اَلْأَغْلالَ اَلَّتِی كانَتْ عَلَیْهِمْ [1]. در هفته ی گذشته عرض كردم كه مجموع عرایض ما در مبحث آزادی معنوی مشتمل بر سه قسمت است؛ یكی اینكه معنی آزادی چیست، دوم اینكه آزادی بر دو قسم است: آزادی معنوی و آزادی اجتماعی. مرحله ی سوم وابستگی این دو نوع آزادی به یكدیگر و مخصوصاً وابستگی آزادی اجتماعی به آزادی معنوی است. امشب می خواهم عرایض خودم را اختصاص بدهم به خود آزادی معنوی كه اساساً آزادی معنوی یعنی چه و آیا ضرورتی دارد كه بشر آزادی معنوی داشته باشد یا نداشته باشد؟ و مخصوصاً من این مسئله را از این جهت بیشتر مورد توجه قرار می دهم كه امروز توجه به آزادی معنوی بسیار كم شده است و همین خود یكی از علل نابسامانیهای امروز است. بسیاری خیال می كنند كه این مسائل دیگر منسوخ شده است، درصورتی كه برعكس در عصر امروز نیاز بشر به آزادی معنوی از اعصار گذشته اگر بیشتر نباشد كمتر نیست.

آزادی معنوی یعنی چه؟ آزادی همیشه دو طرف می خواهد به طوری كه چیزی از قید چیز دیگر آزاد باشد. در آزادی معنوی، انسان از چه می خواهد آزاد باشد؟ جواب این است كه آزادی معنوی برخلاف آزادی اجتماعی، آزادی انسانْ خودش از خودش است. آزادی اجتماعی آزادی انسان است از قید و اسارت افراد دیگر، ولی آزادی معنوی نوع خاصی از آزادی است و در واقع آزادی انسان است از قید و اسارت خودش. قهراً این سؤال پیش می آید كه مگر انسان می تواند در قید و اسارت خودش باشد؟ مگر یك چیز می تواند خودش، هم برده باشد و هم برده گیر، هم اسیر باشد و هم اسیركننده، مگر چنین چیزی ممكن است؟ جواب این است: بله ممكن است. در مورد دیگر اگر ممكن نباشد، فی المثل اگر در حیوانات بردگی معنوی و متقابلاً آزادی معنوی معنی و امكان ندارد، در انسان، این موجود عجیب، اینكه انسان خود برده و اسیر خود باشد و یا خود آزاد از خود باشد، معنی دارد. چگونه ممكن است؟

---

[1] اعراف/157.