مطلب دوم مسئله ی تجلی واحد است. در مسئله ی خلقت (حالا ما مكتب الهیون را داریم می گوییم) از نظر متكلمین خدا فاعل اشیاء است و به عدد اشیاء هم فاعلیت خداوند كثرت دارد: خدا این شی ء را خلق كرده، آن شی ء را خلق كرده، . . . یك دفعه این را خلق كرده، یك دفعه آن را خلق كرده، . . . به خلقتهای متعدد به عدد اشیاء، و همه مستقلاً و بلاواسطه آفریده شده اند. حكما قائل به خلقتهای متعددند اما طولی، یعنی می گویند خداوند عقل اول را خلق كرد، از عقل اول عقل دوم را خلق كرد، از عقل دوم عقل سوم را، . . . یا به تعبیر دیگر خدا عقل اول را آفرید، عقل اول عقل دوم را آفرید، عقل دوم عقل سوم را، تا می رسد به عقل فعال و بعد می رسد به جهان. البته اینكه می گویند «عقل اول عقل دوم را آفرید» به این معنا نمی خواهند بگویند كه آن بی نیاز از خالق خودش است. به تعبیر دیگر معنایش این است كه به وسیله ی عقل اول و با عقل اول یا از مجرای عقل اول عقل دوم را آفرید، ولی به هرحال قائل به كثرت در فاعلیت حق هستند، تكثر فاعلیت برای حق قائلند، منتها متكلمین تكثر را بلاواسطه می دانند، اینها مع الواسطه و بلاواسطه، یك خالقیت بلاواسطه و خالقیتهای غیرمتناهی مع الواسطه قائل هستند. عرفا برعكس معتقدند تمام عالم یك تجلی بیشتر نیست، از ازل تا به ابد با یك جلوه ی حق پیدا شد و بس، و آیه ی «وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ» [1]را همین طور تعبیر و تفسیر می كنند. حكما می گویند «علت و معلول» ، عرفا اصلاً علت و معلول را غلط می دانند، می گویند علت و معلول در جایی است كه ثانی برای حق وجود داشته باشد، اینجا باید گفت تجلی و متجلی، ظهور و مظهر.

ولی در فلسفه ی صدرا این قضیه حل شده یعنی او تحقیق در «علت و معلول» را رسانده به آنجا كه نتیجه اش با تجلی یكی شده. حافظ در اینجا خیلی عالی و شیرین داد سخن داده، یكی آن غزل معروفش است، می گوید:

.

این یك مطلب خیلی دقیقی است در عرفان، یعنی به اصطلاح «غلطه ی عارف» كه یك تجلی بر عارف می شود و او در آن تجلی گاهی اشتباه می كند، یعنی مثلاً به حقیقت هنوز نرسیده، بین راه است، خیال می كند كه به حقیقت رسیده، و آنهایی كه پخته هستند می فهمند كه به قول حافظ این طمعِ خام است، هنوز به حقیقت نرسیده اند.

یكی از بزرگان بسیار بزرگ عصر ما كه البته از مجتهدین و مراجع تقلید بود [3]، حالات خیلی خوبی داشته. این حالت كه برای خیلی ها پیدا می شود و خیلی ها كه اشتباه می كنند همین است [برای او نیز رخ داده بود. ] یك كسی كه با ایشان بیشتر رفت و آمد داشته [از قول وی نقل كرده بود] كه از حرم حضرت امیر علیه السلام بیرون آمدم و یكمرتبه احساس كردم كه مثل اینكه تمام جهان از من ریزش می كند، یك ولایت كلی بر همه ی جهان دارم و همه چیز از من فیض می گیرد. فهمیدم كه من شایسته ی چنین مقامی نیستم و این هر جا هست خلاصه یك غلطی و یك اشتباهی رخ داده كه من چنین چیزی هستم. زمستان بود. از آنجا حركت كردم مشرف شدم كاظمین (روی حسابی كه پیش خودش داشته) و روی سنگهای پای ضریح حضرت آنقدر سرم را به زمین زدم و گریه كردم و اشك ریختم تا آخر حقیقت بر من روشن شد و فهمیدم چه بوده كه من آن را این جور خیال كردم.

«عكس روی تو چو در آینه ی جام افتاد» .

اینجا آینه ی جام خود انسان است، قلب انسان است (این تعبیر دومی است كه می خواستم بگویم) . در این حكایتی كه نقل كردم ممكن است مقصود این باشد.

«عارف از خنده ی می در طمع خام افتاد» .

«مِی» خندید برای او، اشتباه كرد، خیال كرد خودش است؛ جلوه اش پیدا شد، خیال كرد خودش است، خیال كرد رسیده. محل شاهد من در این مطلب نبود، مطلب ما این بود كه تجلی، واحد است. می گوید:

خیلی عجیب است، واقعاً این بیان در حد قریب به اعجاز است.

عارف وقتی كه به آن مقام كمال خودش می رسد، یكمرتبه می بیند تمام اشیاء با او همزبان اند، [با خود می گوید] از كجا همه او را می شناسند؟ تنها من عارف نیستم، همه عارف هستند.

غزل دیگری دارد كه با این شعر شروع می شود:

.

بعد چند شعر دارد كه این شعر محل بحث ماست:

غزل دیگری دارد، می گوید:

عرض كردیم اینها می گویند نیروی به وجود آورنده ی عالم عشق است یعنی خداوند از آن جهت كه عاشق و معشوق است نه از آن جهت كه عالم و معلوم است [جهان را آفرید] و جمال و زیبایی اوست كه ظهور كرده. در این زمینه جامی قطعه ای دارد كه از آن قطعات عالی اوست، می گوید:

.

شاید سی سال پیش بود در قم كه من اینها را نوشتم.

بله، حافظ می گوید:

در واقع به منزله ی یك دامی است كه انداخته برای كشیدن، چون «فَاَحْبَبْتُ اَنْ اُعْرَفَ» ، برای اینكه موجودات را بیافریند و بكِشد به سوی خود. كمال اشیاء در این است كه به سوی او برگردند.

.

خیال نكن كه محبت چیزی است كه بعدها پیدا شده، مثل این حرفهایی كه طبیعیون می گویند.

این هم یك مسئله، حالا می رویم سراغ یك مسئله ی دیگر.

---