عرفا برای رسیدن به مقام عرفان حقیقی، به منازل و مقاماتی قائلند كه عملاً باید طی شود و بدون عبور از آن منازل، وصول به عرفان حقیقی را غیرممكن می دانند.

عرفان با حكمت الهی وجه مشتركی دارد و وجوه اختلافی. وجه مشترك این است كه هدف هر دو معرفة اللّه است. اما وجوه اختلاف این است كه از نظر حكمت الهی، هدفْ خصوص معرفة اللّه نیست بلكه هدفْ معرفت نظام هستی است آنچنان كه هست. معرفتی كه هدف حكیم است نظامی را تشكیل می دهد كه البته معرفة اللّه ركن مهم این نظام است، ولی از نظر عرفان هدفْ منحصر به معرفة اللّه است.

از نظر عرفان، معرفة اللّه معرفت همه چیز است؛ همه چیز در پرتو معرفة اللّه و از وجهه ی توحیدی باید شناخته شود و این گونه شناسایی فرع بر معرفة اللّه است.

ثانیاً معرفت مطلوب حكیم معرفت فكری و ذهنی است، نظیر معرفتی كه برای یك ریاضیدان از تفكر در مسائل ریاضی پیدا می شود. ولی معرفت مطلوب عارف معرفت حضوری و شهودی است، نظیر معرفتی كه برای یك آزمایشگر در آزمایشگاه حاصل می شود. حكیم طالب «علم الیقین» است و عارف طالب «عین الیقین» .

ثالثاً وسیله ای كه حكیم به كار می برد عقل و استدلال و برهان است، اماوسیله ای كه عارف به كار می برد قلب و تصفیه و تهذیب و تكمیل نفس است.

حكیم می خواهد دوربین ذهن خود را به حركت آورد و نظام عالم را با این دوربین مطالعه كند، اما عارف می خواهد با تمام وجودش حركت كند و به كُنه و حقیقت هستی برسد و مانند قطره ای كه به دریا می پیوندد به حقیقت بپیوندد.

كمال فطری و مترقَّب انسان از نظر حكیم در «فهمیدن» است، و كمال فطری و مترقّب انسان از نظر عارف در «رسیدن» است. از نظر حكیم، انسان ناقص مساوی است با انسان جاهل و از نظر عارف، انسان ناقص مساوی است با انسان دور و مهجورمانده از اصل خویش.

عارف كه كمال را در رسیدن می داند نه در فهمیدن، برای وصول به مقصد اصلی و عرفان حقیقی عبور از یك سلسله منازل و مراحل و مقامات را لازم و ضروری می داند و نام آن را «سیر و سلوك» می گذارد.

در كتب عرفانی درباره ی این منازل و مقامات به تفصیل بحث شده است. برای ما ممكن نیست در اینجا- ولو به طور مختصر- به شرح آنها بپردازیم، ولی برای اینكه یك اشاره ی اجمالی كرده باشیم به نظر می رسد كه از همه بهتر این است كه از نمط نهم اشارات بوعلی سینا استفاده كنیم.

بوعلی فیلسوف است نه عارف، ولی یك فیلسوف خشك نیست؛ مخصوصاً در اواخر عمرش تمایلات عرفانی پیدا كرده و در اشارات - كه ظاهراً آخرین اثرش است- فصلی را به «مقامات العارفین» اختصاص داده است.

ما ترجیح می دهیم كه به جای اینكه از كتب عرفا چیزی ترجمه و نقل كنیم، خلاصه ای از این فصل كه فوق العاده زیبا و عالی است بیاوریم