ممكن است سؤال شود: مگر ممكن است خداپرستی ناآگاهانه باشد؟ جواب این است: بله، حتی ما خداشناسی ناآگاهانه هم داریم؛ یعنی همه مردم در عمق فطرتشان و در اصطلاح امروز «ناآگاهانه» خدای خودشان را می شناسند. تفاوت افراد مردم در خداشناسی در مرحله آگاهانه است. این مطلب اگر دیروز یعنی در قرون گذشته باوركردنش اندكی مشكل بود، امروز باور كردن آن خیلی آسان است.

یعنی امروز این مطلب [به اثبات رسیده ] كه انسان دارای دو نوع شعور است: شعور ظاهر و شعور مغفولٌ عنه؛ یعنی شعوری كه خود انسان از آن اطلاع و آگاهی دارد، و شعوری كه آن هم خودش نوعی آگاهی است ولی شعور ظاهر انسان از آن بی خبر است. حتی علمای روانكاوی امروز معتقدند كه بیشترین قسمت شعور انسان شعور مغفولٌ عنه انسان است و كمترین بخش شعور انسان آن شعوری است كه انسان از وجود آن آگاه است. مثلاً اگر ما به درون خودمان مراجعه كنیم و محتویات ضمیر خودمان را تفتیش نماییم، مقداری احساسات، معلومات و اطلاعات، تمایلات، بغضها و حبها و این جور چیزها پیدا می كنیم و خیال می كنیم غیر از این چیزی نیست، و حال آنكه اطلاعات و معلومات و مدرَكات و نیز احساسات و تمایلات زیادی در اعماق روح ما رسوب كرده كه ما از آنها بی خبر هستیم؛ یعنی قسمت عمده روح من از این منی كه الآن با شما حرف می زند مخفی است و قسمت عمده روح شما از این شمایی كه الآن دارید به حرف من گوش می كنید مخفی است. درمقام مثال می گویند: اگر شما هندوانه ای را در یك حوض آب بیندازید، چقدر از آن از آب بیرون است؟ مقدار كمی. شاید نُه عُشرش را آب فرا گرفته و یك عشرش بیرون است. یا اگر قطعه یخ بزرگی را در حوض آب بیندازید، چقدرش از آب بیرون است و چقدرش زیر آب؟ عینا شعور انسان هم آن قسمتی كه آشكار است نسبت به آن قسمتی كه مخفی است این گونه است. عالم هم همین طور است. این عالم طبیعت- كه به تعبیر قرآن عالم شهادت است- در مقابل عالم غیب و حقایق مخفی، نسبتش همین نسبت است اگر خیلی بیشتر از این نباشد. عالم طبیعت با تمام كهكشانها و ستارگان و این جوّی كه بشر چون نمی داند آخرش به كجا منته می شود می گوید جوّ لایتناهی- و شاید هم لایتناهی است- نسبت به عالمی كه بر این عالم احاطه دارد یعنی نسبت به آن قسمتی از عالم كه پنهان است، بسیار كوچك است و به تعبیر حدیث مثل این است كه حلقه ای را در یك صحرا بیندازند. آن حلقه نسبت به صحرا چه نسبتی دارد؟ هیچ. حالا این مطلب كه می گوییم پرستش ناآگاهانه، موجب تعجب نشود كه مگر می شود پرستش، ناآگاهانه باشد؟ آدم زنده كه وكیل و وصی نمی خواهد، من كه خودم می فهمم كه خدا را پرستش نمی كنم، اصلاً من خدا را قبول ندارم، در عین حال شما می گویید آن كار اخلاقی من یك پرستش ناآگاهانه است؟ ! جواب این است:

بله، تو خیلی چیزها را نمی دانی، انجام می دهی و خودت نمی دانی. خودت، خودت را نمی شناسی. فعلاً ما اصل فرضیه را داریم می گوییم كه طبق این نظریه تمام كارهای اخلاقی انسان، ناآگاهانه خداپرستی است. برای توضیح این مطلب باید یك سلسله مقدمات عرض بكنم.