اخلاق خوب و اخلاق بد به نوبه خود مانند همه چیز دیگر این جهان، علل و اسباب دارد. اگر بخواهیم اخلاق خوب را تحصیل و با اخلاق بد مبارزه كنیم باید به علت اینها پی ببریم. هرچند بشر، هم استعداد خلق و خوی خوب دارد و هم استعداد خلق و خوی بد، اما اخلاق خوب به طبیعت و فطرت بشر نزدیكتر است. همان طوری كه تن بشر ممكن است سالم و ممكن است بیمار بوده باشد اما سلامت به طبیعت جسم انسان نزدیكتر است (یعنی دستگاه خلقت به حسب طبع اوّلی خود جسم را سالم می سازد، اگر احیانا بیماری پیدا شد در اثر علل و اسباب خارجی و میكروبها و ضایعات و عفونتهاست) طبیعت و فطرت روحی بشر نیز بر راستی و درستی و تقوا و عدالت و آزادی و كرامت است، دروغ و خیانت و ناپارسایی و ستم و دون صفتی و پستی و امثال اینها در اثر یك سلسله انحرافات و علل و اسباب خارجی پدید می آید. رسول اكرم فرمود: «هر نوزادی طبق فطرت اسلامی متولد می گردد، سپساحیانا پدر و مادر وی او را به كیش یهودی یا نصرانی یا مجوسی وارد می كنند. » [1] مقصود این است كه اولا دستگاه خلقت به حسب طبعْ روحیه سالم و بی عیب می سازد، ثانیا دستورات اسلام هماهنگ با مقتضای قوانین خلقت است، اساس تربیت اسلامی بر استخراج و به ظهور آوردن مقتضای اصلی فطرت و طبیعت است.

پس آن چیزی كه ضروری و لازم است شناختن علل و اسبابی است كه روحیه ها را منحرف و بیمار می سازد. یكی از آنها محیط فاسد و آلوده است. محیط یعنی مجموعه ای از انسانها و آثار آنها كه هر فردی خواه نا خواه با آنها مواجه است. محیط اگر فاسد و منافی اخلاق پسندیده باشد، اخلاق افراد را فاسد می گرداند. مثالی ذكر می كنم: وقتی كه به اجسامی كه در اطراف ما هست نگاه می كنیم می بینیم برخی از آنها تحت تأثیر اشیاء مجاور قرار نمی گیرند و یا كمتر قرار می گیرند. یك صخره بزرگ ممكن است هزاران سال یكنواخت بماند؛ اگر هم خرابی در وی واقع شود به این صورت است كه شكست یا ساییدگی در وی واقع می شود، اما در طبیعتش فساد رخ نمی دهد. اما بعضی دیگر از اجسامْ طبیعتی لطیف دارند، زود تحت تأثیر اشیاء مجاور قرار می گیرند، مانند آب. آب كه از چشمه می جوشد صاف و پاك و قابل آشامیدن است، اما همین كه اندكی در بستر آلوده جریان پیدا كرد یا دست آلوده یا جامه آلوده به آن زده شد آلوده و كثیف و غیر قابل استفاده می گردد. طبیعت روحی و اخلاقی آدمی مانند آب است، تحت تأثیر اشیاء مجاور قرار می گیرد. بستر آلوده یعنی محیط اجتماعی آلوده وی را آلوده می كند و او را به شكل و طبیعت خود درمی آورد. لهذا یكی از وظایف و فرایض اسلامی ما اصلاح محیط و ایجاد محیط مساعد است كه به نام «امر به معروف و نهی از منكر» خوانده می شود، و همچنان كه ملاقات دست یا جامه آلوده آب زلال را فاسد می كند- هرچند بستر آب یعنی مجرای آب پاك بوده باشد- معاشران فاسدالاخلاق و تعلیمها و تلقینهای گمراه كننده نیز روح را فاسد می كند هرچند محیط عمومی فاسد نباشد. معاشرت و همنشینی اثر شگفت دارد. معاشر خوب تأثیر خوب می بخشد و معاشر بد تأثیر بد. رسول اكرم فرمود: «هر كس همان روش و رویّه را دارد كه معاشرش دارد. » علی علیه السلام فرمود: «همنشینی با اهل هوا و هوس فراموشخانه ایمان است. » [2] یكی دیگر [از علل مفاسد اخلاق ] افراط و تفریط در «كار» است. بیكاری و همچنین تلاش زیادتر از حد، به نوبه خود یكی از علل خرابی روحیه و فساد اخلاق است. بیكاری منشأ پاره ای از اخلاق رذیله از قبیل غیبت و فتنه انگیزی و دون همتی و شهوت پرستی است، و تلاش زیاد منشأ پاره ای دیگر از آنها از قبیل تندخویی و عصبانیت و كم حوصلگی است. یكی دیگر فقدان عدالت اجتماعی است. اگر عدالت اجتماعی در جامعه نباشد، خواه از این جهت كه رسوم و مقررات و سنن آن اجتماع منشأ بی عدالتیها شده باشد و جامعه را منقسم كند به طبقه مرفّه و مترَف و طبقه محروم و بدبخت، و یا از این جهت كه عدالت و دادگستری ضعیف باشد و برخی بر جان و مال و آبروی برخی دیگر ستم كنند، اخلاق اجتماعی مردم فاسد می گردد. زیرا انسان وقتی می تواند اخلاق خوب و سالم داشته باشد كه روح و روانی آرام داشته باشد؛ اگر به علتی آرامش روحی به هم بخورد (خواه به علت نازپروردگی یا محرومیت و احساس غبن یا ستمگری و جباری یا مظلومیت و عقده انتقام) دیگر قادر به حفظ تعادل روحی كه مادر همه اخلاق پسندیده است نخواهد بود. بیماری تن و محرومیت از سلامت نیز به نوبه خود در برهم زدن تعادل روحی سهم بسزایی دارد. سلامت و امنیت علاوه بر این كه دو نعمت بزرگ خدا هستند، شرط اخلاق خوب به شمار می روند. جهل و نادانی و توجه نداشتن به آثار اخلاق نیك و اخلاق زشت، یكی دیگر از علل اخلاق رذیله است. شرایط تحصیل اخلاق نیك مجموعا از این قرار است: ایمان و عقیده، معلم شایسته، كتابهای نافع، كار صحیح به اندازه، میانه روی در استفاده از لذات، سلامت، عدالت اجتماعی، محیط سالم، معاشر خوب.

---