[1]] * بسم اللّه الرحمن الرحیم وَ اَلَّذِینَ اِهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدیً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ [2]. در هفته های پیش سخن ما در اطراف انواع و اقسام هدایتها و راهنماییها بود و به عرض رساندم كه علاوه بر هادیان و راهنمایان خارجی، چندین دستگاه راهنمایی در داخل وجود انسان برای رسانیدن وی به مقاصد حیاتی تعبیه شده: دستگاه هدایت غریزه، دستگاه هدایت حس، دستگاه هدایت عقل، دستگاه هدایت قلب، و راجع به قسمتهای غریزه و حس و عقل مختصراتی در هفته های پیش به عرض رساندم. سخن امروز ما بیان مختصری است در اطراف قسمت چهارم یعنی هدایت قلب. قطعا تا كنون متوجه شده اید كه شعرا و عرفای خودمان چقدر از دل و قلب دم می زنند و كلمات «صفای دل» و «نورانیت قلب» و «تزكیه ضمیر» را تكرار می كنند تا جایی كه می بینید در تعبیرات خودشان از اشخاص پخته و آزموده و كمال یافته به «صاحبدل» تعبیر می كنند. حافظ می گوید: دل می رود ز دستم صاحبدلان خدا را.

سعدی می گوید: و حتی در قرآن كریم هم نزدیك به همین تعبیرات وارد شده. در سوره مباركه «ق» می فرماید: إِنَّ فِی ذلِكَ لَذِكْری لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ [3]یعنی در این قرآن همانا صاحبدلان را تذكر و تنبه است. بدیهی است كه مقصود از قلب و دل در زبان اهل ادب و معرفت و همچنان در كلام الهی این عضو گوشتی كه در قسمت پهلوی چپ قرار گرفته و مركز پخش خون به سایر اعضا و جوارح است نیست، مقصود چیز دیگری است. مقصود از دل یا ضمیر یا قلب نقطه مركزی عواطف عالیه و احساسات لطیفه وجود انسان است، آن نقطه ای كه فی المثل عشق به خیر اخلاقی، عشق به زیبایی، عشق به حقیقت و كمال مطلق، عشق به ایثار و فداكاری از آنجا سرچشمه می گیرد. انسان ابتدا خیال نمی كند كه در وجدان و ضمیرش اسراری نهفته باشد، خیلی قسمت عالم ضمیر و باطن خود را سرسری می گیرد، همان طوری كه غالب ما مردم هنوز همین طور فكر می كنیم. ولی دانشمندان و تعمق كنندگان در رموز خلقت كه در آفاق و انفس سیرها و مطالعه ها كرده اند، از دیر زمان پی برده اند كه اسرار باطن و ضمیر را نمی توان سرسری گرفت و كوچك شمرد، نباید جثه كوچك انسان را مقیاس قرار داد و قضاوت كرد، زیرا همراه این جثه كوچك دریایی ژرف و عمیق بلكه دنیایی پر از عجایب كه اول و آخرش ناپیداست قرار دارد. شعرا و عرفای فارسی زبان ما از این دنیای نامرئی در استعارات و كنایات خود به «جام جم» و «جام جهان بین» تعبیر كرده اند. حافظ می گوید: از مولی الموحدین علی علیه السلام نقل شده كه فرمود: یعنی ای انسان! تو می پنداری كه همین جثه كوچك هستی؟ جهان بزرگ در وجود تو خلاصه شده است. مولانا می گوید: بحث در اطراف اسرار عالم باطن و ضمیر را به عهده روان شناسان و عرفا و حكما می گذاریم و فقط به بحث در اطراف یك موضوع ساده اخلاقی در زمینه هدایت قلب می پردازیم. این قلبِ پر از عجایب و استعداد انسان، بر راه راست آفریده شده، یعنی طوری آفریده شده كه بالفطره عادل است نه ظالم، امین است نه خائن، راستگوست نه دروغگو، موحد است نه مشرك. در آثار دینی وارد شده: كُلُّ مَوْلودٍ یولَدُ عَلَی الْفِطْرَةِ [5] یعنی هر نوزادی بر راه راست آفریده شده، انحرافات و گمراهیها در اثر عوامل خارجی است از تعلیم و تربیت ها و القاء و تلقین های فاسدكننده. برای شما اتفاق افتاده كه در شرایطی واقع شده اید كه گول شیطان را خورده گناهی را مرتكب شده اید، مثلا مال كسی را برده، حق كسی را پامال كرده اید یا دروغی گفته تهمتی روا داشته اید یا در ادای فرایض دینی از نماز و روزه و غیره كوتاهی كرده اید، ولی همین كه در یك گوشه تنها به خود آمده اید خود را ملول و مكدر و پشیمان احساس كرده اید، مثل این كه كسی از باطن و ضمیر شما سر درآورده و با یك قیافه معصومانه شما را ملامت می كند و سركوفت می دهد. این همان فطرت الهی است كه بیدار شده و شما را به عذاب وجدان معذّب ساخته است، می گوید چرا به خودت و به من خیانت كردی؟ ولی اگر خدای نخواسته گناهان و انحرافات مكرر شد، كم كم چراغ فطرت و شعله هدایت قلب خاموش می شود. آن وقت است كه انحراف و كژی، طبیعت ثانیه می شود. طرز اعمال و رفتار انسان در زندگی مستقیما بر قلب تأثیر می كند. اعمال خیر اخلاقی از قبیل راستی و امانت و عفت و ایثار و یاد خدا قلب را نورانی و فطرت را بیدارتر و زنده تر می كند. گناهان و معاصی از قبیل دروغ و خیانت و غیبت و تجاوز به حقوق مردم و بی عفتی و بالاخره غفلت از خدا به روی فطرت پرده می كشد و آن را خفه می سازد. خداوند درباره اهل معصیت فرماید: كَلاّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما كانُوا یَكْسِبُونَ [6]یعنی درباره آنان سخن مگو كه اعمال زشت و ناشایست و پلیدشان بر روی آینه دلهایشان زنگار ایجاد نموده است. وَ اَلسَّلامُ عَلی مَنِ اِتَّبَعَ اَلْهُدی [

---