[1]] * موضوع سخن ما در هفته گذشته توسعه فكر بود كه یكی از عوامل تربیت و ترقی اخلاقی به شمار می رود. عرض كردم كه جهل و نادانی از نظر اخلاق، مادر همه دردهای اخلاقی و یا لااقل غالب آنها شمرده شده، و عرض كردم بیشتر خرابیهایی كه در دین واقع می شود و انحرافهایی كه برای جامعه به سبب دین پیدا می شود مربوط به جهالت و بی علمی است. امروز نیز می خواهم زیانهای نادانی را از نظر دین و اخلاق شرح دهم. همه می دانیم مهمترین و اساسی ترین مسائل دینی توحید است كه پایه و اساس به شمار می رود. اگر مجموعه احكام و دستورها و اصول و فروع دین را به درختی تشبیه كنیم دارای ریشه و تنه و شاخه ها و برگها، توحید را باید ریشه آن درخت بدانیم. علی علیه السلام در اولین خطبه نهج البلاغه می فرماید: أوَّلُ الدّینِ مَعْرِفَتُهُ حرف اول دین و سنگ اوّلی كه در عمارت آن به كار برده شده خداشناسی است. توحید- مطابق آن چیزی كه براهین دقیق عقلی و علمی، ما را رهبری می كند و قرآن كریم نیز برای ما شرح داده- یعنی اعتقاد و ایمان به یك مبدأ ثابت ازلی دائم علیم حكیم عادل كه همه موجودات فیض او [هستند] و از او پدید آمده اند و به او برمی گردند، به همه چیز آگاه و بر همه امور شاهد و گواه است، احاطه ذاتی و علمی دارد بر همه موجودات و حوادث لایتناهی این عالم و هیچ چیزی از علم شامل [او] پنهان نیست: یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی اَلْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها وَ ما یَنْزِلُ مِنَ اَلسَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها [2] یعنی خدا آنچه را كه بر زمین فرو می رود و آنچه را كه از زمین بیرون می آید و آنچه را كه از آسمان فرود می آید و آنچه را كه به آسمان بالا می رود، همه را می داند. وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی اَلْأَرْضِ وَ لا فِی اَلسَّماءِ وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْبَرَ إِلاّ فِی كِتابٍ مُبِینٍ [3]یعنی پنهان نمی شود از پروردگار تو به اندازه یك ذره در زمین و نه در آسمان و نیست چیزی از ذره كوچكتر و نه بزرگتر مگر آنكه در یك كتاب روشن ثبت است. یَعْلَمُ خائِنَةَ اَلْأَعْیُنِ وَ ما تُخْفِی اَلصُّدُورُ [4]. خدا حكیم و عادل است؛ یعنی تمام جهان را از روی عدالت بر پا كرده، هیچ عملی (نه نیك و نه بد) در پیشگاه ذات اقدس او گم نمی شود: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ. `وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ [5].

عمل نیكوكاران را ضایع نمی كند، نیكی و بدی در نظر او یكسان نیست، به نیكان پاداش و به گنهكاران كیفر می دهد: أَمْ نَجْعَلُ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِینَ فِی اَلْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ اَلْمُتَّقِینَ كَالْفُجّارِ [6]آیا ما هرگز اشخاصی را كه ایمان آورده اند و اعمال نیك و شایسته انجام دهند مانند آنهایی قرار می دهیم كه فتنه و فساد می كنند، یا آنكه مردم پرهیزكار را با فسّاق و فجّار در یك ردیف قرار می دهیم؟ عقیده توحید، گذشته از این كه از جنبه علمی عالیترین فكری است كه به دماغ بشر رسیده و شایسته ترین نظریه ای است كه بشر از روی تحقیق و بصیرت (نه از روی تقلید كوركورانه) باید بپذیرد، از جنبه عملی اگر صحیح و بدون تحریف در مغز ما جا بگیرد، به دل روشنی و امیدواری و به روح نیرو می دهد، نظر را عالی و اراده را قوی می كند، حیرت و تردید را كه خطرناك ترین مرض روحی است زایل می نماید. شخص موحد می داند چشم بینایی مراقب اعمال و رفتار اوست، اندیشه گناه را در دماغ خود راه نمی دهد؛ می داند عدالت بر همه جهان حكمفرماست، هرج و مرج و بی حسابی نیست، بهره و نصیب هر كس از سعادت به اندازه سعی و عمل خود اوست، سستی نمی كند، غافل نمی نشیند. وقتی كه زندگانی مردان بزرگ و خداشناس حقیقی را مطالعه می كنیم، سراسر روشنی و امیدواری و نیرومندی و فعالیت و جنبش و كوشش می بینیم. توحید اگر به طور صحیح در روح جا بگیرد، از این قبیل آثار دارد. همین عقیده پاك و مقدس اگر با جهل و نادانی توأم شود و با كوچكترین تحریفی در مغز جا بگیرد، یكی از خطرناك ترین امراض روحی می شود و درست نتیجه بعكس می دهد. متأسفانه باید اعتراف كنیم كه در جامعه ما چنین مرض روحی وجود دارد. بسیاری از مردم مقدّرات خودشان و دین و جامعه و همه چیز را به اتكاء به توحید، به دست پیشامد می سپارند و كوچكترین فعالیتی از خود نشان نمی دهند، انجام هر كاری را مستقیما از خدا می خواهند، خودشان از زیر بار انجام وظیفه شانه خالی می كنند، این عقیده مقدس را كه باید وسیله تقویت روح قرار دهند به جای یك داروی مخدّر به كار می برند. این منطق همان منطق غلط و جاهلانه بنی اسرائیل است كه قرآن كریم به شدت انتقاد كرده. آنها به موسی می گفتند: فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنّا هاهُنا قاعِدُونَ [7]یعنی ای موسی! تو و پروردگارت بروید و بجنگید، ما همین جا نشسته ایم و تكان نمی خوریم. كفار عصر جاهلیت روی همین منطق غلط و جاهلانه بود كه می خواستند از زیر بار كمك و دستگیری ضعفا شانه خالی كنند: وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اَللّهُ قالَ اَلَّذِینَ كَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا أَ نُطْعِمُ مَنْ لَوْ یَشاءُ اَللّهُ أَطْعَمَهُ [8] یعنی هر وقت به آنها گفته می شود كه از آنچه كه خداوند به شما روزی كرده انفاق كنید، آنها خطاب به مؤمنین می گویند: آیا ما اشخاصی را سیر كنیم كه خدا اگر می خواست و اراده می كرد خودش آنها را سیر می كرد؟ محتاج به توضیح نیست كه این فكر غلط تا چه اندازه به سعادت فرد و اجتماع لطمه می زند. این یك بیان مختصر و كوتاهی بود كه به عنوان نمونه از انحرافهای فكری كه در مسائل دینی می شود، به عرض رسید و نظیر این انحرافها كه همه ناشی از جهالت و نادانی عمومی است زیاد است و یگانه راه علاج همه آنها بسط تعلیم و توسعه افكار است. وَ اَلسَّلامُ عَلی مَنِ اِتَّبَعَ اَلْهُدی

---

[1] - * [تاریخ نگارش مقاله 16 صفر سال 1372 قمری مطابق با /81331/14 شمسی است. ]

[2] - . سبأ/2.

[3] - . یونس/61.

[4] - . مؤمن/19.

[5] - . زلزال/7 و 8.

[6] - . ص/28.

[7] - . مائده/24.

[8] - . یس/47.