. . . [1] [اگر كودك ] چشمش به یك خوردنی یا اسباب بازی در دست دیگری بیفتد بی محابا علاقه مندی خود را ظاهر می كند و اگر از چیزی ناراحت بشود فوراً جلو گریه را رها می كند، در صورتی كه بزرگسالان تحت تأثیر عرف و عادات و به خیال حفظ شئون و شخصیت خود ممكن نیست در چنین مواردی احساسات خود را ظاهر سازند و حتی صاحبخانه هر اندازه اصرار و تعارف كند میهمان بیشتر اظهار بی میلی می كند.

در تواریخ آمده است كه در شب زفاف عایشه كه به سادگی برگزار می شد، كاسه ی شیری به دست رسول خدا داده شد. آن حضرت بعد از آنكه مقداری از آن شیر تناول فرمود، كاسه را به امّ سلمه داد و فرمود: میل كن امّ سلمه. گفت: میل ندارم.

رسول خدا فرمود: هم گرسنگی كشیدن و هم دروغ؟ ! یعنی می دانم میل داری و به دروغ تعارف می كنی. عرض كرد: آیا این هم دروغ محسوب می شود؟ فرمود: بلی.

تعارف، تا آنجا كه پای عواطف واقعی در كار باشد و مقصود شخص ابراز عاطفه و علاقه و محبت بوده باشد، خوب و پسندیده است. زندگی اگر عاری از عواطف باشد خشك و بی روح است، و از ادب عاطفه و محبت این است كه مكتوم نماند و به طرف اظهار شود تا محبت او نیز جلب گردد. رسول خدا فرمود: علاقه ای كه میان تو و دوستت هست، آن را زود ظاهر ساز كه رشته ی دوستی را محكمتر می كند. تعارف، تا آنجا كه به صورت تبادل عواطف واقعی و اظهار محبت صمیمی باشد، خوب و مستحسن است. اما ملتهایی كه رشد اخلاقی و اجتماعی ندارند گرفتار انواع تعارفهای دروغین می باشند. دو نفر از آنها كه همراه یكدیگر هستند و می خواهند به اتاقی وارد شوند یا از اتاقی خارج گردند، مدتی با یكدیگر تعارف می كنند در صورتی كه هركدام از آنها در دل خود از جلو افتادن دیگری ناراضی است. همچنین است تعارفهایی كه بعضی میزبانها نسبت به مهمانان می كنند، همه اظهارات بی روح و خشك است، تصنّع و ظاهرسازی است. این گونه تعارفات داخل در نفاق و دورویی است.

گفتیم كه نفاق و دورویی از مختصات بشر است و اگر در بعضی حیوانات دیگر بوده باشد یك درجه ی خفیفی است. برخی حیوانات مانند روباه به مكر و خدعه معروف شده اند. بدیهی است كه مكر و خدعه ی آن حیوانات قابل مقایسه با مكرها و خدعه ها و ظاهرسازی و تصنعهای فرزند آدم نیست. ولی نباید چنین تصور كرد كه چون مكر و خدعه و دورویی از مختصات بشر است پس كمالی است برای بشر و باید از آن استفاده كرد، زیرا دورویی یك نوع سوء استفاده ای است از یك استعداد كمالی بشری. آنچه كمال است قدرت بر استتار و رازداری و مكتوم نگه داشتن عقیده و فكر و احساسات درونی است؛ این در ذات خود كمال است و عیبی ندارد.

در همه ی ظروف و احوال مقتضی نیست كه آدمی عقیده ی خود را ظاهر كند، زیرا ممكن است دیگران استعداد پذیرفتن آن را نداشته باشند یا آنها سوء نیت داشته باشند و موجب مزاحمت صاحب عقیده را فراهم كنند، و همچنین مقتضی نیست كه آدمی در همه جا احساسات خود را آشكار كند. از آداب معاشرت این است كه اگر انسان غم و غصه ای دارد آن را از چهره ی خود ظاهر نسازد و موجب ملال خاطر دیگران نگردد.

آن چیزی كه نقص است و نام نفاق و دورویی دارد این است كه آدمی از همین قدرت و استعداد خود برای فریب دادن و گمراه ساختن و گول زدن دیگران استفاده كند. پس نفاق و دورویی در عین اینكه از مختصات انسان است كمال انسانی نیست، بلكه یك نوع سوء استفاده از یك استعداد انسانی است. متأسفانه بسیاری از مردم دچار این اشتباه هستند، نفاق و دورویی و مكر و خدعه را یك امتیاز برای خود می شمارند و به آن نام «زرنگی» می دهند، صداقت و صراحت و یك رویی را از كم شعوری می شمارند، گمان می كنند كه با مكر و خدعه و نفاق بهتر می توان با عوامل حیات هماهنگی كرد و پیش رفت، غافل از اینكه طبع عالم بر درستی و صداقت است، آن كس كه با خدا مكر كند خداوند فوق همه ی مكركنندگان است. قرآن كریم همواره از راستی و صداقت و صراحت دم می زند و با ندای بلند می فرماید كه مكر و نیرنگ و نفاق- با همه ی پیشرفتهای موقت- محكوم به شكست خوردن است، روزگارْ بساط نیرنگ و دورویی را درهم می پیچد و شیشه ی نفاق را می شكند، اساس عالم بر حقیقت است نه بر مَجاز، و نمی توان نظام راستین جهان را به بازی گرفت و با فلك حقّه باز بنیاد مكر نهاد:

---