قرآن كریم می فرماید:

اگر پاك و پرهیزكار بوده باشید خداوند به شما روشن بینی می دهد و بر بصیرت شما می افزاید [1] كتاب مقدس ما قرآن به موجب این آیه و آیه های دیگری صریحاً بین تقوا و پرهیزكاری از یك طرف و روشن بینی و افزایش نور بصیرت از طرف دیگر رابطه ی مستقیم قائل است؛ یعنی به هر اندازه آدمی پاكتر و پرهیزكارتر و بی غرض و مرض تر و در مقابل حقایق تسلیم تر باشد، نورافكن عقل و فكرش روشن تر و نافذتر است. در حدیث معروفی آمده است كه:

از فراست مرد با ایمان در حذر باشید كه او با نور خدا می نگرد.

مقصود این است كه مرد با ایمان به موجب ایمانی كه دارد همواره دل و روح خویش را از آلایشها پاك نگه می دارد و نمی گذارد آینه ی روحش با غبار حسادت و كینه توزی و خودخواهی و عناد و لجوج و تعصب مكدّر شود و برای عقل كه نور خداست حجابی و پرده ای پدید آید و لهذا از این نور خدایی حداكثر استفاده را می برد و بی پرده حقایق را مشاهده می نماید.

بین دل كه كانون احساسات و عواطف است و عقل كه كانون مشاعر و ادراكات است ارتباط و پیوستگی برقرار است. از دل محبت و آرزو و میل و عاطفه برمی خیزد و از عقل فكر و منطق و استدلال و استنتاج سر می زند. اگر بخواهیم عقل را در كار فكر و منطق و استدلال و استنتاج آزاد بگذاریم باید میلها و عواطف نیك و بد خود را تحت نظر بگیریم. اگر بر ما طمع و حرص حكومت كند، اگر اسیر عناد و لجاج و تعصب باشیم، اگر گرفتار عقده ی حسادت و كینه توزی باشیم و این آتشها در وجود ما شعله ور باشد، باید بدانیم كه از این آتشها كه هیزمش جز وجود ما و سلامت خود ما و اعصاب و قلب و اعضای خود ما چیزی نیست دودهای تیره برمی خیزد و فضای روح ما را تیره و تار می كند. وقتی كه تیرگی فضای روح را گرفت، چشم عقل نمی تواند ببیند. علی علیه السلام می فرماید:

بیشتر زمین خوردن های پهلوان عقل همانا در فضای حكومت طمعهاست [2] و نیز علی علیه السلام می فرماید:

خودبینی و بزرگ بینی انسان نسبت به خود (كه از آن به «عُجب» تعبیر می شود) یكی از حاسدان عقل و خرد اوست [3] شاعر عرب می گوید:

دو چیز است كه از یك پستان شیر خورده اند و آندو تقوا و حكمت است، و دو چیز است كه اهل یك شهر و دیار محسوب می شوند و آندو ثروت و سركشی است.

شاعر فارسی زبان ما می گوید:

در قرآن كریم این تعبیر زیاد آمده كه «بر دلها قفلها زده شده است. » و یا اینكه «گوش هست و شنوایی نیست، و چشم هست و بینایی نیست» . درباره ی عده ای از مردم می فرماید: «كران و لالان و كوران اند و امیدی به بازگشت آنها نیست» . واقعاً هم همین طور است كه آدمی در اثر یك نوع بیماریهای روانی و اخلاقی قوّه ی تمیز و ادراك خود را از دست می دهد، از حوادث جهان عبرت نمی گیرد، در مكتب زندگی - كه پر است از تجربه و پند و اندرز- درسی فرا نمی گیرد. مدرسه ی روزگار آموزنده ترین مدارس است. تاریخ جهان و سرگذشت جهانیان و نشیب و فرازهایی كه برای افراد و ملتها همواره پیش آمده و پیش می آید، بهترین معلم است. رمز سعادت در كیفیت استفاده و بهره ای است كه انسان از آموزشهای تكوین می برد.

علی علیه السلام فرزند بزرگوار خود حسن بن علی را اكیداً توصیه می كند كه در تاریخ گذشتگان فكر كن و آثار آنها را مطالعه نما، و می فرماید: من خودم هرچند در آن زمانها نبوده ام و از نزدیك شاهد وقایع آنها و زیر و رو شدن اوضاع آنها نبوده ام ولی در تاریخ زندگانی آنها سیر و مطالعه كرده ام، رمز كار آنها و نشیب و فرازهای زندگانی آنها را به دست آورده ام، حالا مثل این است كه همراه آنها بوده ام چون اطلاعات كافی در این زمینه دارم و بلكه مثل این است كه از اول دنیا تا امروز زنده بوده ام و همراه همه ی آنها بوده ام، تجربه های فراوان آموخته ام، درسهای زیادی یاد گرفته ام، اكنون گنجینه ای هستم از تجربه ها و حكمتها كه به صورت پند و اندرز برای تو و دیگران بیان می كنم.

یك تجربه در جلو چشم صدها نفر واقع می شود، ولی آیا همه ی آنها به یك نحو از آن تجربه استفاده می كنند؟ البته نه. استفاده ی هركدام بستگی دارد به دو چیز: یكیمیزان عقل و علم و هوش و ذكاوت هركدام از آنها، و دیگری میزان صفا و خلوص نیت و طهارت و پاكی روح آنها. قرآن كریم می فرماید: كسانی كه در راه ما (یعنی در راه رسیدن به حقیقت و خیر و سعادت) مجاهده كنند و از روی صدق گام بردارند، ما روی عنایت و لطف عمیمی كه داریم كه به هر مستعدی به اندازه ی استعدادش فیض و رحمت می رسانیم، او را هدایت و راهنمایی می كنیم، به او روشنی و بصیرت می دهیم كه بهتر ببیند و بهتر درك كند و بهتر قضاوت كند. در آیه ی دیگر می فرماید:

آیا آن كس كه روحی مرده داشت و ما او را زنده ساختیم و نوری به او دادیم كه با آن نور در میان مردم حركت كند و معاشرت نماید، با آن نور با مردم برخورد كند، با آن نور روابط اجتماعی خود را با دیگران تحت نظر بگیرد، آیا اینچنین آدم روشن با آن كسی كه عناد و لجاج و سایر صفات رذیله او را تیره و تاریك كرده است و در تاریكی گام بر می دارد، در میان شك و حیرت و تردید و اضطراب گرفتار است و راه بیرون شدن را نمی داند، آیا این دو نفر مساوی با یكدیگرند؟ .

این است كه بزرگان و پیشوایان دین و اخلاق گفته اند تا انسان روشن بین نباشد، راه سعادت خویش را پیدا نمی كند و تا دودهای آتش حسد و كینه و خودپرستی و تكبر و دیوصفتی و سایر صفات رذیله را از بین نبرد، نورافكن عقلش نمی تواند راه را بر او روشن كند.

---