در قرآن كریم آیات زیادی هست كه از مسئله ی ظلم به نفس یاد می كند، مثل اینكه می فرماید: «همانا خداوند به آنها ظلم نمی كند، آنها خودشان بر خودشان ظلم می كنند. » [1]ظلم به نفس یعنی ظلم به خویشتن. این سؤال پیش می آید كه چگونه ممكن است كه آدمی به خویشتن ظلم می كند؟ زیرا ظلم از بدخواهی پیدا می شود و ممكن نیست كسی بد خود را بخواهد. جواب این سؤال این است كه علت ظلم به نفس دو چیز است؛ یكی غفلت و جهالت. درست است كه ظلم بدخواهی است و آدمی نمی تواند بدخواه خود باشد، ولی لازمه ی این قیاس این است كه انسان عالماً عامداً و با توجه به اینكه ظلم می كند هرگز به خود ظلم نمی كند، اما مانعی ندارد كه به صورت نیك خواهی و به خیال خیر رساندن به خود بدخواهی كند و به خودش شر و ضرر برساند. از قضا غالب بدبختی های انسان همانهاست كه خودش به دست خودش با نیت خیرخواهی برای خود به وجود آورده است، از روی جهالت و نادانی به خیال اینكه به خودش خیری برساند شری رسانده است. لهذا گفته اند:

مردی به یكی از صحابه ی پیغمبر نامه نوشت و از او اندرزی خواست. مرد صحابی در جواب نوشت: «به آن كس كه از همه بیشتر او را دوست می داری بد نكن. » آن مرد معنی این جمله را نفهمید و توضیح خواست كه این چه اندرزی است! مگر ممكن است كه من كسی را زیاد دوست بدارم و آنگاه به او بدی بكنم؟ ! مرد صحابی در جواب نوشت: «بلی ممكن است. مقصود من از آن كس كه او را از همه بیشتر دوست می داری فقط خودت هستی كه از روی جهالت و نادانی به خیال خوبی به خودت بدی می كنی. همه ی گناهانی كه مرتكب می شوی به خیال خودت حظّ و بهره ای به خودت می رسانی و حال آنكه همینها همه در حقیقت جز دشمنی و رفتار خصمانه با خود چیزی نیست. » پس یك علت ظلم به نفس جهالت و نادانی است.

علت دیگری هم هست كه آن هم مهم است. انسان گاهی عالماً عامداً و نه از روی جهالت، به خودش بدی می كند. این دیگر شگفت انگیز است. برای فهم این مطلب باید مقدمه ای عرض كنم:

حكما قاعده ای دارند، می گویند علتهای این جهان بر دو قسم است: علت فاعلی و علت قابلی. علت فاعلی یعنی آن عاملی كه كننده و موجد یك اثر است.

علت قابلی یعنی عاملی كه پذیرنده ی اثر است. مثلاً نقاشی كه تابلویی روی یك صفحه به وجود می آورد، خود نقاش علت فاعلی است زیرا اثر یعنی آن تابلو از ذوق او و فكر او و از هنر دست او ناشی شده، و اما آن صفحه كه تابلو بر روی آن نقش بسته علت قابلی است، و هركدام از ایندو اگر نبودند آن نقاشی به وجود نمی آمد. بعد قاعده ی دیگری دارند و می گویند: همیشه علت فاعلی باید غیر از علت قابلی باشد؛ یعنی یك چیز نمی تواند هم فاعل باشد و هم قابل، هم دهنده ی اثر باشد و هم پذیرنده ی آن. اگر كسی به قاعده ی دوم ایراد بگیرد و بگوید: چگونه ممكن نیست كه یك چیز هم علت فاعلی باشد و هم علت قابلی و حال آنكه نمونه ی آن را ما مشاهده می كنیم و آن طبیب است كه هنگامی كه مریض می گردد خودش خودش را معالجه می كند، در جواب می گویند: تو در اینجا اشتباه كرده ای كه خیال كرده ای یك چیز است كه هم فاعل است و هم قابل. درست است كه یك طبیب یك انسان است، امایك انسان در عین اینكه یك شخص است جنبه های مختلف دارد، از آن جمله چون بدن دارد و مزاج دارد مریض می گردد، و از یك سوی دیگر فكر دارد و علم و اطلاع پزشكی دارد؛ این علم و فكر اوست كه بدن او را معالجه می كند، پس باز هم فاعل غیر از قابل است.

این سؤال كه چگونه ممكن است كه یك نفر انسان خودش به خودش ظلم كند، خودش هم ظالم باشد و هم مظلوم، عیناً نظیر همان سؤال است و جوابی هم كه در اینجا باید داده شود عیناً نظیر همین جواب است. اینكه می گویند انسان به خودش ظلم می كند، یعنی انسان هم عقل دارد و هم شهوت، شهوتش به عقلش ظلم می كند، حق عقل را كه علم و یاد گرفتن و سپس اطاعت كردن است پامال می كند؛ یعنی هوا و هوسش بر قلب و ضمیر و وجدانش ستم می كند. مثلاً یك نفر دروغ می گوید. در این دروغ دو جنبه است. از جنبه ای ممكن است مفید فایده ای برای طرف باشد.

فروشنده ای كه دروغ می گوید و قیمت جنس را زیادتر می گوید و طرف را گول می زند، ناچار منفعتی عایدش می شود و پولی به جیبش می رود؛ پول به حیات مادی او كمك می كند، برایش لباس می شود، نان و آب می شود، همه چیز می شود.

اما همین آدم در عین حال وجدان و ضمیر ملكوتی دارد، وجدانش اجازه نمی دهد دروغ بگوید، وقتی كه دروغ گفت به وجدان خود لطمه می زند و آن را پژمرده و ضعیف می سازد، پس به خودش ظلم كرده. همچنین است حالت كسی كه به دیگران ستم می كند؛ او در عین حال كه به دیگری ظلم می كند در قلب خود قساوت و تیرگی و سیاهی ایجاد می كند، مثل این است كه به جنگ عقل و قلب خود رفته است. این است كه قرآن كریم همیشه بشر را «ظالم بر خویشتن» می خواند، زیرا یا در اثر جهالت بر خود ظلم می كند و یا در اثر طغیان شهوت و هوا و هوس بر عقل و قلب و انسانیت خود ستم روا می دارد.

---