قرآن كریم می فرماید:

ای صاحبان ایمان و دلهای بیدار، تقوا داشته باشید و مراقب خویش باشید كه چه پیش می فرستید. باز هم تقوای الهی داشته باشید و بدانید كه خدا از همه ی كارهای شما آگاه است [1] این آیه ی كریمه دستور مراقبت بر خویشتن است. اعمال انسان به منزله ی كالا و متاعی در نظر گرفته شده كه پیش فرستاده می شود و آدمی خود بعداً به آن متاع ملحق می گردد، مانند كسی كه قبل از آنكه به سفری برود كالاها و متاعهایی می فرستد و بعد خودش می رود.

آدمی كمتر توجه دارد كه متاع سعادت جز عمل چیزی نیست، سرمایه ی خوشبختی در دنیا و آخرت جز عمل نیك چیزی نیست؛ و چون توجهی به این اصل ندارد خیلی عمل خود را ساده می گیرد، در صورتی كه اگر ایمان به آخرت داشته باشیم باید بدانیم كه آخرت صرفاً خانه ی عمل است، خشت و گل و در و دیوار و سقف و ساختمان آن خانه جز عمل چیزی نیست؛ یعنی همان اعمالی كه در دنیا انجام می دهیم اگر نیك باشد در آن جهان به صورت مصالح ساختمان خانه ی سعادت و به صورت درخت و باغ و نهر جاری تجسم می یابد و اگر خدای ناخواسته ایمان ما به جهان آخرت ضعیف است باز صورت مسئله فرق نمی كند؛ یعنی باز هم باید بدانیم كه مهمترین چیزی كه سعادت ما در گرو اوست عمل ماست، متاع اصلی سعادت و شقاوت ما طرز كار و فكر و نیت و اخلاق ماست. در قدیم علمای اخلاق و مربیان، دستور محاسبه ی نفس می دادند. محاسبه ی نفس یعنی از نفس حساب كشیدن كه چكار كردی و چكار نكردی، چرا فلان جا این طور كردی و چرا فلان وقت این طور نكردی؟ مانند یك نفر بازرس و رئیس كه مأموری را تحت بازرسی و بازپرسی و تحقیق قرار می دهد؛ اگر عامل احیاناً خوب جواب داد و خوب عمل كرده بود پاداش می گیرد و اگر نه، توبیخ می شود و احیاناً جریمه می شود و به زندان می افتد و كیفر می بیند.

ممكن است كسی چنین تصور كند كه محاسبه ی نفس كار ریاضت كشان و ارباب سیر و سلوك است و اما مردم عادی معنی ندارد كه برای خود محاسبه ی نفس داشته باشند. عرض می كنم این طور تفكر اشتباه است. اولاً قرآن كریم كه ابتكار این دستور را كرده و همچنین اولیای دین، این دستور را مخصوص یك دسته ی معین نكرده اند. در آیه ای كه در آغاز گفتار ترجمه اش را ذكر كردیم، همه ی اهل ایمان را مخاطب قرار داده؛ یعنی اگر كسی ایمان دارد به حساب و كتابی در جهان و به اینكه عمل گم نمی شود، باید محاسبه ی نفس داشته باشد. علی علیه السلام می فرماید: «از نفس خود حساب بكشید قبل از آنكه از نفس شما حساب بكشند. » [2]مگر در جهان دیگر تنها از ریاضت كشان و ارباب سیر و سلوك حساب می كشند؟ ! نه، از همه ی مردم حساب می كشند. پس هركس كه ذره ای ایمان به عدالت حق و روز جزا و تأثیر اعمال در سرنوشت و سرانجام دارد باید از نفس خود مراقبت كند و آن را وا نگذارد و از آن حساب بكشد. یكی از بزرگترین علمای اخلاق اسلامی می گوید:

بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود كه هركس اهل محاسبه ی نفس نیست، یا اصلاً به جهان دیگر ایمان ندارد و یا آنكه عقل سلیم ندارد و الاّ چگونه می شود كسی ایمان و اعتقاد داشته باشد به اصلی كه قرآن می گوید: «اگر به وزن ذره ای انسان عمل نیك یا عمل بد داشته باشد، در آن جهان آن عمل را می بیند و به آن ملحق می شود» و در عین حال بی حساب كالای عمل را پیش بفرستد و نفهمد چه كرده و چه می كند؟ .

پس ما اگر از نظر شرع و دین به این دستور بنگریم می بینیم كه عمل مراقبت و محاسبه ی نفس اختصاص به اشخاص معین و طبقه ی معین ندارد، و اگر هم تنها از نظر عقل بنگریم باز می بینیم چنین است، یعنی می بینیم وظیفه ی محاسبه ی نفس یك وظیفه ی عمومی است. اساساً عمل حساب كشیدن از خود قبل از آنكه یك وظیفه ی شرعی و دینی باشد یك وظیفه ی عقلانی و همگانی است. یك نفر دانشجو باید توجه به اعمال خود داشته باشد و از خود حساب بكشد و ببیند آیا درسهای خود را خوب حاضر كرده و از وقت خود خوب استفاده كرده و می تواند از عهده ی امتحانات برآید یا نه.

یك نفر سیاستمدار كه احیاناً در كار خود پیشرفتی نمی بیند و یا در موردی شكست می خورد باید قبل از آنكه دیگران را مسئول بشناسد، به فرمانها و دستورها و كارهای خود رسیدگی كند، شاید علت شكست را در خطاهای خود بیابد. عالیترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن است؛ یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افكار و اندیشه ها و تمایلات و افعال و اقوال خود فرو برود و خطاهای خود را بیابد و انگشت روی آنها بگذارد و آنها را از خود دور كند. از بشر انتظار اینكه خطا نكند، خطاست، بشر جایزالخطاست؛ از بشر باید انتظار داشت كه خطاهای خود را تكرار نكند، از خطاهای خود استفاده كند. یعنی چه از خطاهای خود استفاده كند؟ یعنی آنها را بشناسد و مصمم گردد كه تكرار نكند.

فرق مؤمن و غیر مؤمن در این نیست كه این خطا می كند و آن خطا نمی كند؛ فرق آنها در این است كه مؤمن خطای خود را تكرار نمی كند، بیش از یك بار خطا نمی كند، اما غیر مؤمن چندین بار صدمه ی كاری را می خورد و باز آنقدر بصیرت ندارد كه بار دیگر تكرار نكند. از خداوند مسئلت داریم كه به ما توفیق دهد از خطاها و لغزشهای خود پند بگیریم.

---